شرکت‌کنندگان در برنامه کاهش تنیدگی بر اساس هشیاری در محیط کار، تغییرات متنوعی را در رفتارهای جسمانی و روانی و نیز نگرش‌های خود نشان می‌دهند که به طور مستقیم با تغییر عملکرد کاری آن‌ ها مرتبط است. این تغییرات شامل افزایش توانایی پاسخ‌دهی هشیارانه به موقعیت‌ها به‌جای عکس‌العمل نشان دادن صرف نسبت به آن‌ ها، عطف توجه و تمرکز بیشتر به کار و نظارت بر سطوح تنیدگی خود و برداشتن گام‌هایی مؤثر به منظور توجه به آن است (کابات زین، ۲۰۰۳).

۲-۱۷- ویژگی‌های نظری استرس زدایی مبتنی بر ذهن آگاهی

برنامه تنیدگی زدایی مبتنی بر ذهن آگاهی دارای مبنای نظری است که از مدل‌های روان‌درمانی مبتنی بر درمان شناختی رفتاری متمایز است، این تمایز به دلیل تأکید این برنامه بر روی مدیریت تنیدگی و شرایط پزشکی است که مخالف با درمان اختلالات روان‌شناختی خاص است. کابات زین و همکاران (۱۹۹۲) به طور خلاصه ویژگی‌های متضاد MBSR و CBT را برشمرده‌اند که موجب چشم‌اندازی مفید برای مشاهده تغییرات تکاملی بعدی می‌شود. شناخت افکار به عنوان «افکار صرف^[۲۱۲] «در مقابل «کژ کاری^[۲۱۳]» اولین نقطه تضاد است، تضادی که به‌جای تأکید بر محتوا (CBT) بر فرایند شناخت (MBSR) دلالت دارد. دوم، تنیدگی زدایی مبتنی بر ذهن آگاهی چهارچوبی را برای تمرینات روزانه مستقل از پریشانی هیجانی^[۲۱۴] فراهم می‌کند. دستورات برنامه بر زندگی در مقابل کنار آمدن به عنوان یک برنامه کار برای تغییرات شیوه زندگی تأکید می‌کند. سوم، ترکیب گروه ناهمگون در تنیدگی زدایی مبتنی بر ذهن آگاهی به طور قابل‌ملاحظه ای در تضاد با تمرکز روان‌درمانی سنتی بر روی اختلالات خاص است. چهارم، مواجهه کنترل‌شده با محرک پریشان کننده که نقطه اصلی درمان شناختی رفتاری سنتی است، با توجه به یادگیری توجه آشکار به محتوای هشیاری که بدون هیچ گونه تلاشی برای فراخواندن آن‌ ها و یا عبارت دیگر کنترل آن‌ ها به وجود می‌آید کاهش‌یافته است. نهایتاًً، تمرکز و ذهن آگاهی به عنوان ابزارهایی برای کاوش در تجربیات درونی هستند که در تضاد با جهت‌گیری بیرونی و رویکرد مبتنی بر جمع‌ آوری اطلاعات درمان شناختی رفتاری می‌باشند. جالب توجه است که چگونه تضاد میان این چشم‌اندازها به طور چشم‌گیری در سال‌های اخیر کاهش‌یافته است، گواه تأثیر ذهن آگاهی و پذیرش در شکل‌گیری معاصر درمان شناختی رفتاری، با ذهن آگاهی مبتنی بر شناخت درمانی شروع می‌شود (MBCT). تیزدل و همکاران (۱۹۹۵) در ابتدا پیشنهاد یکی کردن درمان شناختی رفتاری و ذهن آگاهی) در اصل اشاره دارد به آموزش کنترل توجه (را برای کاهش عود افسردگی داد، سپس این پیشنهاد با یک مطالعه حمایت‌کننده) تیزدل، سگال، ویلیامز، ریجوی، سولسبی، لا^[۲۱۵]، ۲۰۰۰؛ به نقل از هربرت و فورمن، ۲۰۱۰) و تکرارهای بعدی دنبال شد (تیزدل، ۲۰۰۴؛ به نقل از هبرت و فورمن، ۲۰۱۰). ذهن آگاهی مبتنی بر شناخت درمانی کاربرد بیرونی مفاهیم و تمرینات ذهن آگاهی است که مبتنی بر آگاهی بدون قضاوت و توجه به زمان حال است. ذهن آگاهی به طور فزاینده‌ای در حال یکی شدن با روان‌درمانی شناختی رفتاری فردی برای اضطراب ) ارسیلو^[۲۱۶] و رومر^[۲۱۷]، ۲۰۰۵؛ به نقل، از هربرت و فورمن، ۲۰۱۰) و دیگر شرایط بالینی است (رومر و ارسیلو، ۲۰۰۸؛ دیدونا^[۲۱۸]، ۲۰۰۹). تأکید بر این تحول، تفسیر بارلو از متن ذهن آگاهی و پذیرش هایز، فولت و لینهان است که او می‌گوید: یکی از مهم‌ترین تحولات درمانی در سال‌های اخیر بسط نظری و تجربی ذهن آگاهی و پذیرش (۲۰۰۴) به پروتکل‌های مبتنی بر شواهد رفتاری شناختی، بوده است ) بارلو، ۲۰۰۴؛ به نقل از هربرت و فورمن، ۲۰۱۰). هایز (۲۰۰۴) این تحول را با صورت‌بندی شناختی رفتاری به‌منزله موج سوم در تکامل روان‌درمانی می‌داند. همان‌طوری که در ابتدا تدوین شد، کابات زین، (۱۹۹۰) تنیدگی زدایی مبتنی بر ذهن آگاهی مبتنی بر مدلی تبادلی از تنیدگی و کنار آمدن است که با تمرکز آن بر برنامه کاهش تنیدگی همسان است. مطابق این مدل، تنیدگی مزمن ) نداشتن منابع کافی برای فائق آمدن بر شرایط چالش‌انگیز) موجب رهاسازی جریانی از واکنش‌های فیزیولوژیکی و روانی در طول زمان می‌شود. اگر این واکنش‌ها بررسی نشود و یا مدیریت نشود می‌تواند سرانجام منجر به بی‌نظمی در پارامترهای زیستی) از قبیل خواب، فشار خون و فعال‌سازی خودکار) کنار آمدن ناهنجار) کار زیاد، سوء مصرف مواد) و فروپاشی احتمالی به شکل خستگی، افسردگی و بیماری‌های بدنی) اورلی و لیتینگ،۲۰۰۲؛ به نقل از هربرت و فورمن؛ ۲۰۱۰)شود.

1. 1. آزمودنی ها فاقد اختلالات روان پریشی در محور یک باشند.

1. دامنه سنی نمونه مورد بررسی حداقل ۱۴ سال باشد.

۳-۴- طرح پژوهش

این مطالعه یک طرح توصیفی – تحلیلی و در حوزه ی ابزارسازی و روان سنجی است که با هدف تعیین ویژگی‌های روانسنجی نسخه انگلیسی مقیاس آمادگی برای تغییرواشتیاق برای درمان (۱۹ (SOCRATES- در جمعیت ایرانی انجام گرفت.

۳-۵- روش اجرای پژوهش

این پژوهش درطی سه مرحله به شرح زیر انجام گرفت که درادامه هریک از این مراحل به طور مختصر توضیح داده می شود:

۱٫مرحله ی ترجمه و انطباق نسخه ی انگلیسی SOCRATES-19: در این مرحله،ابتدامقیاس SOCRATES-19 به فارسی ترجمه ‌و ویرایش گردید و سپس مقیاس ترجمه شده،توسط یک فرد متخصص آشنا به زبان انگلیسی و فارسی به زبان انگلیسی برگردانده شد(ترجمه معکوس). ‌بر اساس پسخوراند و توصیه های ارائه شده توسط فرد متخصص، دو باره محتوا و معنای برخی از آیتم های مقیاس فوق مورد بازبینی و ویرایش قرارگرفت و در نهایت نسخه ی فارسی مقیاس فوق برای تعیین ویژگی های روان سنجی آن در میان معتادان مراجعه کننده به مراکز درمانی مورد تأیید اساتید روان شناسی قرار گرفت.

۲٫مرحله ی اجرا و جمع‌ آوری داده ها (پیش آزمون): در این مرحله ،ابتداضمن هماهنگی و گرفتن تاییدیه از معاونت درمان دانشگاه علوم پزشکی، لیست کلیه ی مراکزترک اعتیاد وابسته به دانشگاه در شهر کرمانشاه اخذ گردید. تعداد مراکز موجود در سطح شهرستان کرمانشاه شامل ۹۱ مرکز بود که ازاین تعداد ۱۰ مرکز به صورت تصادفی انتخاب وحجم نمونه ی مورد بررسی از میان آن ها انتخاب گردید. روش جمع‌ آوری داده ها ‌به این صورت بود که پژوهشگر با مراجعه به مراکز تعیین شده وهماهنگی های لازم با مسئولین مراکزاقدام به جمع‌ آوری داده ها می کرد. قبل از جمع‌ آوری داده ها ابتدا یک مصاحبه ی غیر ساختار یافته توسط پژوهشگر با معتادان مراجعه کننده به مرکزانجام می گرفت و توضیحات لازم در خصوص هدف از انجام پژوهش،نحوه ی پاسخ دهی به سئوالات پرسش نامه ها،محرمانه بودن اطلاعات و به طور کلی هر گونه توضیحی که به فهم درست ماده های آزمون کمک می کرد از سوی پژوهشگر ارائه می گردید و در صورت موافقت آنان برای شرکت در پژوهش، ابتدا پرسش نامه های ویژگی‌های جمعیت شناختی و سپس پرسش نامه SOCRTESدر ‌اختیار آن‌ها گذاشته می شد. آزمودنی ها به صورت فردی به پرسش نامه پاسخ می‌دادند و به طور متوسط زمان پاسخ گویی ۴۵ دقیقه طول می کشید. درمرحله ی پیش ازمون ، تعداد ۳۸۸ نفراز۵۰۰نفر نمونه ی مورد بررسی به پرسش نامه ها پاسخ کامل داده بودند وبقیه پرسش نامه ها به علت عدم همکاری بیماران ویا ناقص جواب دادن به آن ها در تحلیل نهایی از پژوهش حذف شدند. ۳٫مرحله ی اجرای پس آزمون: به منظور بررسی پایایی پرسش نامه SOCARTES با استفاده ازروش بازآزمایی با فاصله زمانی سه هفته پس از اجرای اولیه دوباره پرسش نامه ی پیش گفته برروی تعداد۳۱۲ نفر از نمونه ی مورد بررسی اجرا و در نهایت داده های پژوهش مورد تحلیل آماری قرار گرفت. نمودار۳-۱ فرایند مراحل اجرای پژوهش را نشان می‌دهد.

۱- ترجمه و انطباق مقیاس SOCARTES

تعیین حجم نمونه (N=500)

۲- مرحله ی پیش آزمون (n=388)

۱۱۲ نفر به علت عدم همکاری از مطالعه خارج شدند

۳- مرحله ی پس آزمون (n=312)

۷۶ نفر به علت عدم همکاری از مطالعه خارج شدند

تحلیل داده ها ی پژوهش

نمودار۳-۱ :فرایند مراحل اجرای پژوهش

۳-۶-ابزارهای پژوهش

در این پژوهش نمونه بررسی با بهره گرفتن از مصاحبه بالینی غیر ساختار یافته، پرسش نامه جمعیت شناختی ، ‌و مقیاس SOCRATES به شرح زیر مورد بررسی وارزیابی قرار گرفتند. جدول ۳-۱ ابزارهای پژوهش و کاربرد آن ها رادر فرایند مطالعه نشان می‌دهد.

1. 1. مصاحبه بالینی غیرساختار یافته: در این پژوهش به منظور حصول اطمینان از وجود یا عدم وجود ملاک های تشخیصی سوء مصرف یا وابستگی مواد و نیز جلب همکاری و اعتماد آزمودنی ها از مصاحیه ی بالینی غیر ساخت یافته توسط پژوهش گر استفاده گردید.

1. 1. پرسش نامه ویژگی های جمعیت شناختی : این پرسش نامه شامل ۱۶آیتم است که توسط پژوهشگر به منظور ثبت ویژگی های جمعیت شناختی واهداف مرتبط با موضوع پژوهش تهیه و تنظیم شد(ن.ک.پیوست،۳).

1. مقیاس آمادگی برای تغییر و اشتیاق برای درمان( (SOCARTES: این مقیاس شامل ۱۹عبارت دررابطه باتغییر رفتار سوء مصرف مواد می‌باشد.در این مقیاس بیمارمیزان آمادگی انگیزشی و رفتاری خود را برای ترک مواد با بهره گرفتن از یک مقیاس پنج گزینه ای لیکرت(ازکاملامخالف=۱)تا(کاملا موافق=۵)بیان می‌کند.به طور نظری تغییر پذیری نمرات بیمار در این مقیاس بین نمره ۱۹ تا ۹۵ در نوسان است(ن.ک.جدول۳-۱ ).مقیاس SOCRATES دارای سه خرده مقیاس می‌باشد که به ترتیب عبارتند از یک خرده مقیاس “شناخت(آگاهی)”، این مقیاس شامل ۷ آیتم است که چگونگی نگرش بیماردرخصوص استفاده ازموادمخدربه عنوان مشکل ارزیابی می‌کند.دوم خرده مقیاس “دوسوگرایی/ تردید” است که شامل ۴ آیتم می‌باشد که این مقیاس عدم اطمینان بیمار درموردتصمیم گیری برای تغییررفتارمصرف مواد مخدر ارزیابی می‌کند.وسوم خرده مقیاس “اقدام عملی” است. این مقیاس شامل ۸ ایتم می باشدکه رفتارهای صورت گرفته از جانب بیمار برای ترک مصرف موادرا ارزیابی می‌کند)ن.ک. جدول.۳-۲).

پرویزی فرد و همکاران(۲۰۱۲) در یک مطالعه مقدماتی ویژگی‌های روانسنجی مقیاس SOCRATESرا روی ۸۰ سوء مصرف کننده مذکر مواد که به صورت سرپایی در مراکز درمان نگهدارنده متادون تحت درمان بودند بررسی کردند. نتایج مطالعه آنان نشان داد که ضریب آلفا برای نمرات کل مقیاس در پیش آزمون و پس ازمون به ترتیب۰٫۸۳۲ ۰٫۷۸۷ بود. هم چنین نتایج نشان داد که ضریب آلفا برای خرده مقیاس ها (شناخت-اقدام عملی– و دو سوگرایی) در پیش آزمون از۶۹٫تا ۸۱٫ و در پس آزمون از۶۶٫ تا ۷۹٫ متغیر بود. در این مطالعه ضریب پایایی مقیاس با بهره گرفتن از روش باز آزمایی با فاصله یک ماه۸۶٫ به دست آمد.دنیل و همکاران (۲۰۰۷) نسخه فرانسوی مقیاس SOCRATES را بر روی ۹۰ معتاد که دارای وابستگی به مواد چند گانه بودنداجرا کردند. هدف این مطالعه تعیین ویژگی های روان سنجی و هنجاریابی نسخه فرانسوی مقیاس SOCRATES برروی جمعیت سوء مصرف کنندگان فرانسوی بود. نتایج میزان ضریب آلفای کرونباخ به ترتیب برای خرده مقیاس های شناخت مواد۰٫۹۰, خرده مقیاس دوسو گرایی/ تردید ۰٫۷۳ و خرده مقیا س اقدامات عملی ۰٫۹۱ نشان داد. به طور کلی نتایج این مطالعه نشان داد که مقیاس SOCRATES از ویژگی های روان سنجی بالایی برای سنجش میزان آمادگی انگیزشی و رفتاری سوء مصرف کنندگان مواد در مراکز درمانی برخوردار است.

جدول ۳-۱٫ ابزارهای پژوهش و کاربرد آن ها رادر فرایند مطالعه

ابزار پژوهش کاربرد مصاحبه ی بالینی غیرساختار یافته پیش آزمون ———– پرسش نامه جمعیت شناختی پیش آزمون ———– مقیاس SOCRATES پیش آزمون پس آزمون

تنوع مجموعه مورد بررسی نشانگر این نکته است که محصولات در مجموعه مورد بررسی تا چه حد متمایز از یکدیگر هستند. تنوع مجموعه مورد بررسی تحت تاثیر میزان به خاطر سپاری و به ویژه شیوه طبقه ­بندی محصول در ذهن مصرف کنندگان قرار ‌می‌گیرد. ‌در مورد محصولات کلاسیک، این طبقه ­بندی اغلب حول محور برند صورت ‌می‌گیرد، اما چنین الگویی کمتر برای توضیح طبقه بندی محصولاتی مانند نوشیدنی‏ها در ذهن مصرف کنندگان به کار می ‏رود چرا که در آن ها نحوه ارائه، نحوه تولید و سایر ویژگی‏ها اهمیت بیشتری دارند (ویوت،۲۰۱۲، ۲۲۲). تشابه میان گزینه‏ها با افزایش تعداد مشخصه‏ های مشترک در تمام گزینه‏های گنجانده شده در مجموعه مورد بررسی افزایش پیدا می ‏کند و با کاهش تعداد ویژگی‏های خاص هر گزینه، کمتر می‏ گردد (پارا و رویز^[۴۸]،‏۲۰۰۹، ۲۵۴).

هر روز مصرف کنندگان باید تصمیماتی را درباره محصولات مورد نیاز خود اتخاذ کنند. تصمیم گیری مصرف کنندگان در تحقیقات بازاریابی مورد توجه فزاینده ای قرار گرفته است و هدف این تحقیقات نیز درک نحوه اتخاذ تصمیمات خرید از سوی مصرف کنندگان می‏ باشد. اطلاعات حاصله از این تحقیقات به بازاریابان کمک می‏ کنند تا تصمیماتی را درباره نحوه ارائه محصولات خود به بازار بگیرند و اطمینان حاصل کنند که مصرف کنندگان محصولات آن ها را مورد توجه قرار داده و خریداری خواهند نمود. یکی از حوزه های مطالعاتی متمرکز بر تصمیم گیری مصرف کنندگان، معطوف به مجموعه مورد بررسی آن ها ‌می‌باشد. مجموعه مورد بررسی پیش از تصمیم خرید شکل ‌می‌گیرد و تمایل مصرف کنندگان به محدود سازی تعداد گزینه‏های مورد بررسی برای خرید را نشان می‏ دهد (داوسون و اوونز^[۴۹]،۲۰۰۵، ۵-۴).

برخی محققین اعلام کرده‌اند که تنوع برندهای گنجانده شده در مجموعه مورد بررسی وابسته به موقعیت خرید و وجود تضاد هدف یا ابهام هدف در موقعیت خرید می‏ باشد. یکی از موثرترین عوامل بر ساختار و تنوع مجموعه مورد بررسی، دلیل یا موقعیتی است که مصرف کننده برای آن اقدام به خرید محصول می ‏کند. وجود تعارض در هدف یا ابهام در هدف در موقعیت خرید منجر به ناهمگنی در ساختار مجموعه مورد بررسی می‏ گردد (همان منبع،۲۱). تحقیقات اندکی درباره ساختار و تنوع مجموعه مورد بررسی وجود دارد و بیشتر اندازه و محتوای آن مورد توجه قرار داشته است. برخی از محققین از منظر پردازش اطلاعات به ساختار و تنوع مجموعه مورد بررسی پرداخته‌اند (لاروچه و همکاران^[۵۰]،۲۰۰۳، ۱۹۳). تمایل برای جستجوی مکرر باعث افزایش تنوع مجموعه مورد بررسی می‏ شود. همچنین، تغییر در معیارهای انتخاب نیز تنوع در مجموعه مورد بررسی را به بار می ‏آورد. با افزایش تعداد گزینه ها، تنوع مجموعه مورد بررسی نیز افزایش خواهد یافت زیرا گزینه‏های نامشابه تری در این مجموعه گنجانده می ‏شوند. در مقابل، افزایش زمان موجود،‏ تنوع مجموعه مورد بررسی را کاهش می‏ دهد زیرا استفاده از معیارهای انتخاب بیشتر منجر به قرار گرفتن گزینه‏های مشابه تری در مجموعه مورد بررسی می‏ گردد (پونج و مور^[۵۱]،‏۲۰۰۹، ۶۴۷).

۲-۴ ویژگی‏های محصول

محصول صرف نظر از هرچه که باشد، بر طبق مجموعه ای از مشخصه ها و ویژگی‏های درونی و بیرونی تعریف می‏ شود. نشانه های درونی، بخش‏های فیزیکی محصول را تشکیل می ‏دهند و بدون تغییر عملکرد محصول یا مشخصات فنی آن قابل تغییر نیستند؛ نشانه های بیرونی در مقابل شامل تمامی ابعاد مربوط به محصول می ‏شوند. نام تجاری، جذابیت برچسب محصول، طراحی بسته بندی، مبدأ و خاستگاه محصول، و قیمت نمونه ­هایی از ویژگی‏های بیرونی محصولات هستند. محصولات متعددی در بازار وجود دارند که مصرف کنندگان امکان امتحان و سنجش آن ها را پیش از خرید ندارند. برای اینگونه محصولات، مصرف کنندگان از مشخصه‏ های بیرونی برای ارزیابی کیفیت محصول استفاده می‏ کنند (ویوت،۲۰۱۲، ۲۲۲).

در اکثر نظریه های رفتار مصرف کنندگان چنین فرض می‏ شود که انتخاب مصرف کنندگان از میان مجموعه مورد بررسی مبتنی بر مقایسه محصولات با توجه به ویژگی‏های آن ها می‏ باشد. ویژگی‏های محصول نقش ابزاری در دست مصرف کنندگان را ایفا می‏ کنند و از این رو اهمیت آن ها در انتخاب‏های مصرف کنندگان وابسته به قدرت و تعداد پیوندهای شناختی میان این مشخصه ها، پیامدهای آن ها، و ارزش‏های فردی مربوطه می‏ باشد. از این رو یک ویژگی انتزاعی^[۵۲] که مستقیماً با پیامدهای کارکردی ارتباط دارد، در انتخاب‏های مصرف کنندگان مهم تر از ویژگی بنیادی^[۵۳] است که بر طبق آن ارتباط مذکور به واسطه ویژگی انتزاعی شکل ‌می‌گیرد. اهمیت ویژگی‏های محصول برای مصرف کنندگان با تلاش شناختی مصرف کننده در تبیین و تعیین این ویژگی‏ها ارتباط دارد. هرچه تلاش شناختی لازم کمتر باشد، تاثیر ویژگی محصول بر رفتار مصرف کننده بیشتر می‏ گردد یعنی ویژگی‏های برتر مهمترین ویژگی‏ها در انتخاب مصرف کنندگان هستند (بچ لارسن و نیلسن^[۵۴]،۱۹۹۹، ۳۱۸).

ویژگی‏های محصول بزرگترین ابزار رقابتی برای متمایز سازی محصولات از رقبا به شمار می‏ روند. قرار گرفتن در مقام اولین تولید کننده برای ارائه ویژگی‏های جدید باارزش و مورد نیاز به عنوان یکی از موثرترین راه های رقابت مطرح شده است. شرکت‏ها باید در تحقیقات مداوم خود به تشخیص ویژگی‏های جدید نائل شده و درباره افزودن آن ها به محصولات خود تصمیم گیری کنند. ‌به این ترتیب، شرکت می‏تواند ارزش هر ویژگی را از نظر مشتریان بسنجد و آن را با هزینه‏ های لازم برای شرکت مقایسه کند. یکی از راه های افزایش ارزش مشتریان ارائه محصولات متمایز است. گوین و همکاران^[۵۵] (۲۰۰۳) ویژگی‏های محصول را به عنوان مشخصه هایی تعریف می‏ کنند که شیئ ممکن است آن ها را داشته یا نداشته باشد. مصرف کنندگان همواره به دنبال محصولاتی هستند که ویژگی‏های آن ها مشکلاتشان را حل کرده و نیازهایشان را مرتفع سازند. درک این نکته که چرا مصرف کنندگان محصولی را بر مبنای ویژگی‏های آن انتخاب می‏ کنند به بازاریابان کمک می‏ نماید تا بینش عمیق تری درباره ارجحیت‏های مصرف کنندگان بیابند. ویژگی‏های محصول در دو طبقه بندی ملموس و ناملموس قرار می‏ گیرند که هر دو به یک اندازه در انتخاب محصول یا برند اهمیت دارند. بر طبق تحقیقات پیشین، هرچه تعداد ویژگی‏های غیر منفی یک برند بیشتر باشد، وفاداری مشتریان افزایش پیدا می ‏کند (مالاسی^[۵۶]،۲۰۱۲، ۱۲-۱۱).

۲-ضررهای جسمانی و مادی به طور نوعی و بدون اینکه به اثبات تقصیر فاعل زیان نیازی باشد مورد تضمین قرار گرفته اند زیرا لازمۀ اجرای هیچ حقی ضرر زدن به امنیت جسمی و مالی دیگران نیست؛ هر کس حق دارد سالم و ایمن زندگی کند و این حق بر حق فعالیت و اقدام فاعل زیان برتری دارد. ‌بنابرین‏ حق حیات و تمامیت جسمی خود و نزدیکان و حق مالکیت از جملۀ حقوقی به شمار می‌روند که در مقام اعمال هر گونه حق اقدام و فعالیت به آن ها نمی توان لطمه و خسارت وارد کرد؛ به سخن دیگر در این موارد اضرار به دیگران از لوازم منطقی و متعارف حق فعالیت به شمار نمی آید (کاتوزیان، ۱۳۸۶).

۲-۱-۳-۲- توجیه مسئولیت مربیان ورزشی بر مبنای نظریه تضمین حق

همان‌ طور که گفتیم بر خلاف نظریه تقصیر که باید تقصیر زیان زننده ثابت شود در نظریه خطر نیازی به اثبات تقصیر نیست و صرف اثبات انتساب ضرر به رفتار مرتکب کافی است. اما در نظریه تضمین حق یا استارک که ارائه کننده این نظریه در اواسط قرن بیستم می‌باشد به جای توجه به زیان زننده به حقوق تضمین شده زیان دیده توسط قانون گذار توجه می شود مطابق این نظریه هر کس در جامعه حق دارد که سالم و ایمن زندگی کند و از اموال خود سود برد این حق به وسیله قوانین حمایت شده است و ضمانت اجرای این حمایت مسئولیت مدنی متجاوز است: همه وظیفه دارند که به حقوق دیگران احترام گذارند و ایمنی سایرین را به خطر نیندازند (کاتوزیان، ۱۳۹۱).

استارک ارائه کننده نظریه تضمین حق با انتقاد از نظریه تقصیر و خطر که به وضیعت زیان دیده توجه نمی کند حقوق ار را به دو دسته تقسیم می‌کند. حقوق راجع به امنیت خسمی و مالی از یک سو و حقوق اقتصادی و معنوی از سوی دیگر (صفایی، رحیمی، ۱۳۹۱). دسته نخست قطع نظر از تقصیر عامل ورود زیان، در هر حال باید جبران شود و مسئولیت ناشی از آن نوعی است، اما دسته دوم اگر همراه با زیان های بدنی و مالی نباشد، مسئولیت در صورتی ایجاد می شود که مرتکب کار زیان بار مقصر باشد (کاتوزیان، ۱۳۹۱).

‌بنابرین‏ به نظر نگارنده مثالی که ‌در مورد مسئولیت مدنی مربیان ورزش می توان در این بند آورد بیمه است، اشخاصی که در معرض مسئولیت هستند به بیمه گر مبلغی به عنوان حق بیمه پرداخت می‌کنند و در صورت وقوع ضرر، بیمه گر به جای شخص مسئول، خسارت می پردازد، بدین‌سان مسئولیت به گونه ای میان افراد جامعه تقسیم می شود که مبتنی بر تعاون و هم بستگی اجتماعی است و جایگزین مسئولیت فردی است.

۲-۲- مبانی مسئولیت مدنی درحقوق ایران و مسئولیت مدنی مربیان ورزشی

قانون گذاران درمورد مسئولیت مدنی درنظام حقوق کنونی ایران مبانی متفاوتی را مد نظر قرارداده اند. به طوری که قانون مدنی به عنوان قانون مادر درمورد مسئولیت مدنی درمعنای خاص آن در باب اتلاف و سبیب بیان ‌کرده‌است و از مواد ۳۲۸ تا ۳۳۵ قانون مدنی راتشکیل می‌دهد و حقوق ‌دانان همانند فقها در مبانی اتلاف و تسبیب اختلاف نموده اند ‌و نظریات متفاوتی ارائه کردند. ازسوی دیگر قانون مسئولیت مدنی که اولین قانون با عنوان مسئولیت مدنی می‌باشد و قاعده کلی را بیان می‌کند تقصیر را مبنا قرار داده است وسبب گردیده تا اختلافی دیگر در جمع قانون مدنی وقانون مسئولیت مدنی به وجود آید. ذیلاً طی چهار گفتار موارد مذکور را بررسی می‌کنیم.

۲-۲-۱-مبانی مسئولیت مدنی درقانون مدنی

الف:اتلاف

دربحث دیدگاه های فلسفی ‌در مورد مبانی مسئولیت مدنی، ذیل بحث نظریه ایجاد خطر بیان کردیم که مطابق اعتقاد حقوق دانان معتقد ‌به این نظریه، صرف اثبات رابطه علیت بین رفتار زیان زننده و خسارت به وجود آمده، برای تحقق مسئولیت کافی می‌باشد. در حقوق ایران که ازفقه شیعه اقتباس شده است، قاعده اتلاف ماده ۳۲۸ قانون مدنی، هم تقریباً همین مفهوم را دارد.

اتلاف که در مقابل تسبیب به کار می رود عبارت است از اینکه شخص به طورمستقیم مال دیگری را تلف کند: (کاتوزیان، ۱۳۸۶، ص۲۱۱) یعنی در اتلاف برخلاف تسبیب فرد زمینه چینی برای تلف مال دیگری نمی کند بلکه شخصاً ‌به این کار اقدام می‌کند چه به صورت جسمی یا استفاده از ابزار ‌و آلات دیگر، این نوع رفتار در تعیین مسئولیت کیفری مباشرت نامیده می شود. این قاعده که درماده۳۲۸قانون مدنی آمده است و مقرر می‌دارد: «هر کس مال غیر را تلف کند ضامن آن است و باید مثل یا قیمت آن را بدهد، اعم از اینکه از روی عمد تلف کرده باشد یا بدون عمد واعم از اینکه عین باشد یا منفعت، واگرآن را نقص یا معیوب کند، ضامن نقص قیمت آن مالاست».

همان طور که ملاحظه می‌کنیم در ماده فرق الذکر، ذکری از تقصیر نیامده است وبه نظر حقوق دانان در این صورت همانند نظریه ایجاد خطر در مفهوم مطلق خود نیازی به اثبات تقصیر مرتکب فعل زیان بار نیست وصرف اثبات رابطه علیت بین اعمال زیان زننده ونتیجه حاصل شده، زیان زننده را ملزم به جبران خسارت می کند (صفای، رحیمی، ۱۳۹۱، ص۷۸).

ب:تسبیب

منظور از تسبیب در امور کیفری حالتی است که کسی تنها بعضی از اجزا علت جرم را پدید آورد. به طوری که اگر بقیه اجزا علت، به وجود آید جرم تحقق یافته والا به هیچ وجه، نتیجه مجرمانه محقق نخواهد شد. (گرجی، ۱۳۸۷، ص۱۳۸) همین مفهوم در مسئولیت مدنی نیز حاکم می‌باشد به طوری که در اینجا هم شخص به طور مستقیم مباشر تلف مال نیست، ولی مقدمه تلف آن را فراهم می‌کند، یعنی انجام می‌دهد که در نتیجه آن کارا همراه با علت های دیگر تلف واقع می شود. در اینجا برخلاف اتلاف وجودتقصیر شرط ایجاد مسئولیت است: یعنی باید عملی که باعث خسارت شده است ناشایسته باشد (کاتوزیان، ۱۳۶۸، ص۲۱۲).

مبحث نخست: عوامل رافع مسئولیت کیفری در قانون مجازات عمومی مصوب ۱۳۰۴

مکتب کلاسیک پس از به ثمر نشستن انقلاب کبیر فرانسه نشر افکار آزادی خواهانه سبب پیدایش تحولی بزرگ در نهادهای سنتی حقوق جزا از جمله تغییر اساسی در مبانی مسئولیت کیفری گردید.عقاید دانشمندانی چون منتسکیو، بکاریا، ژرمی بنتام و ژان ژاک روسو مکتب کلاسیک را بنا نهاد. تاریخ پیدایش این مکتب بنا بر عقیده بسیاری از صاحب‌نظران سال ۱۷۴۸ میلادی همزمان با انتشار کتاب روح القوانین منتسکیو می باشدریشه عقاید کلاسیک در نظریات دانشمندان یاد شده است؛ اینان برای فایده ی اجتماعی مجازات ها اهمیت بیش از حدی قائل بودند.علاوه بر این،مکتب کلاسیک از عقاید امانوئل کانت و ژوزف دومستر در خصوص عدالت مطلقه ی عدالت ایده آلی الهام می‌گیرد.تمام تلاش این مکتب بر آن بود که راهی پیدا کند تا اخلاق و عدالت را

با فواید مجازات برای اجتماع سازش دهد مکتب کلاسیک در قانون جزای انقلابی فرانسه و پس از آن در قانون جزای فرانسه اثر گذاشت، ولی با ایراداتی مواجه شد که در مسیر تحول به مکتب «نئوکلاسیک » مبدل گرد مبنای مسئولیت کیفری در نظر طرفداران مکتب کلاسیک ، مسئولیت اخلاقی است ، با این توضیح که چون انسان با اراده و اختیار خویش مرتکب جرم می شود و با آزادی تمام شرارت را انتخاب می‌کند، ‌بنابرین‏ وی اخلاقاً مسئول و مستحق کیفر است. می بینیم این نظریه بر حول محور بحث فلسفی جبر و اختیار استوار است. از نظر بنتام انگلیسی، وقتی بزهکار به فکر ارتکاب جرم می افتد ، ابتدا به یک سنجش دست می زند. او «نفع و لذّت حاصل از ارتکاب جرم » را در یک کفه ترازو و «درد و رنج حاصل از گرفتاری و تحمل کیفر » را در کفه دوم ترازو قرار می‌دهد، اگر در نظر وی لذت و سود ناشی از جرم بر ضرر حاصل از مجازات برتری داشته باشد ، جرم را بر می گزیند وگرنه از ارتکاب آن منصرف می شود از نظر بنیانگذاران مکتب مذکور مبنای مسئولیت نقض قرارداد اجتماعی است و افراد جامعه با میل و اراده خود و با کمال اختیار و آزادی به تنظیم قرارداد اجتماعی مبادرت نموده اند. این افراد با رضایت مقداری از آزادی های خود را به جامعه واگذار نموده اند تا جامعه آن ها را در مقابل حوادث و حملات دیگران حفظ نماید آنان همچنین قبول کرده‌اند از مقررات جامعه اطاعت نمایند. حال اگر از وظیفه خود تخطّی کنند دشمنی خود را با جامعه اعلام داشته اند و در چنین صورتی جامعه حق دارد آنان را به کیفر اعمال خود برساند و از آن جا که مسئولیت و مجازات مجرم بسته به درجه فهم و شعور اوست جامعه باید وی را متناسب با شعور و آزادی اراده مجازات نماید. حال چون اطفال بزهکار به علّت صغر سن از فهم و شعور کمتری برخوردارند قانون‌گذار باید در میزان مجازات آن ها تخفیف قائل شود. نظریات مکتب کلاسیک ‌به‌تدریج‌ در قوانین قرن هجدهم کشورهای اروپایی انعکاس یافت