و اموال یتیمان را (هنگامی که به حد رشد رسیدند) به آن ها بدهید! و اموال بد (خود) را، با اموال خوب (آن ها) عوض نکنید! و اموال آنان را همراه اموال خودتان (با مخلوط کردن یا تبدیل نمودن) نخورید، زیرا این گناه بزرگی است.[۷۶]
تفسیر: یعنی از تصرفاتی که به مال یتیمان ضرر می رساند، بپرهیزید و مال نامرغوب و بی ارزش خود را با مال مرغوب و ارزشمند یتیم عوض نکنید و یا آنکه مال حلال را با مال حرام معاوضه نکنید.(همان، ج ۴: ۲۶۵)
و یتیمان را چون به حد بلوغ برسند، بیازمایید! اگر در آن ها رشد (کافی) یافتید، اموالشان را به آن ها بدهید! و پیش از آنکه بزرگ شوند، اموالشان را از روی اسراف نخورید! هر کس که بی‌نیاز است، (از برداشت حق الزحمه) خودداری کند؛ و آن کس که نیازمند است، به طور شایسته (و مطابق زحمتی که می‌کشد،) از آن بخورد. و هنگامی که اموالشان را به آن ها بازمی‌گردانید، شاهد بگیرید! اگر چه خداوند برای محاسبه کافی است.[۷۷]
تفسیر: یعنی برای رسیدن به حد رشد عقلی ، ابتدا رشد جسمی شرط است ،پس آن ها را بیازمایید،اگر قدرت تمیز دارند و به سن رشد رسیده اند (چون شرط نفوذتصرف در مال رشد عقلی و جسمی است) در این صورت اموالشان را به آن ها برگردانید.(همان، ج ۴: ۲۷۶)
و اگر بهنگام تقسیم (ارث)، خویشاوندان (و طبقه‌ای که ارث نمی‌برند) و یتیمان و مستمندان، حضور داشته باشند، چیزی از آن اموال را به آن ها بدهید! و با آنان به طور شایسته سخن بگویید.[۷۸]
تفسیر: یعنی خویشاوندان فقیر و مساکین که به جهت وجود طبقات جلوتر ارثی نمی برند، اگر در زمان تقسیم ارث حاضر باشند، ورثه باید چیزی از آن ارث به آنان بدهند و اختلاف شده است که آیا این عمل واجب است یا مستحب، بهر صورت اجمالا به آن ها نیز سهمی تعلق می‌گیرد (اگر درزمان قسمت حاضر باشند) و به جهت رحمت و مدارا امر می نمایند که با آنان به نیکی رفتار نمایید و سخن شایسته بگویید.(همان، ج ۴: ۳۱۷)
و به پدر و مادر، نیکی کنید؛ همچنین به خویشاوندان و یتیمان و… زیرا خداوند، کسی را که متکبر و فخر فروش است، (و از ادای حقوق دیگران سرباز می‌زند،) دوست نمی‌دارد.[۷۹]
تفسیر: به پدر و مادر احسان کنید، همچنین به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و همسایه نزدیک و همسایه دور و رفیق مصاحب و در راه مانده و بردگانی که مملوک شمایند، همانا خدا افرادی را که متکبر و فخر فروش هستند دوست ندارد.(همان ج،۴: ۵۶۳)
و نیز آنچه درباره کودکان صغیر و ناتوان برای شما بیان شده است، (قسمتی از سفارش‌های خداوند در این زمینه می‌باشد؛ و نیز به شما سفارش می‌کند که) با یتیمان به عدالت رفتار کنید! و آنچه از نیکی‌ها انجام می‌دهید؛ خداوند از آن آگاه است (و به شما پاداش شایسته می‌دهد).[۸۰]
تفسیر: نسبت به حق یتیمان و فرزندان عقب مانده و ناقص الخلقه نیز احکام جامعی بیان می‌دارد و در اینجا نیز به طور عمومی حکم به عدل در مورد یتیمان می کند و می فرماید: در مورد ایتام قیام به عدالت کنید و در آخر می فرماید: آنچه در باره زنان و یتیمان انجام دهید و به احکام خدا در باره آن ها عمل کنید خیر شما و آنان در عمل به این احکام است و خدای متعال هم نسبت به این اعمال شماداناست. این تذکر برای ترغیب و تشویق آنان برای عمل به این احکام است و در حکم تحذیر و ترساندن آن ها برای مخالفت ورزیدن و عمل نکردن به احکام نیز می‌باشد. (همان، ج ۵: ۱۶۰)
بدانید هر گونه غنیمتی به دست آورید، خمس آن برای خدا، و برای پیامبر، و برای ذی‌القربی و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه (از آن ها) است، اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدایی حق از باطل، روز درگیری دو گروه (با ایمان و بی‌ایمان) [= روز جنگ بدر] نازل کردیم، ایمان آورده‌اید؛ و خداوند بر هر چیزی تواناست![۸۱]
تفسیر: (غنیمت)یعنی فایده ای که از تجارت یا کار یا جنگ حاصل می شود و در مورد خاص بر غنمیت جنگی منطبق می‌گردد و (ذی القربی )یعنی خویشاوندان و نزدیکان رسولخدا(ص ) و یا به طوری که از روایات قطعی استفاده می شود، منظور افراد معینی از ایشان می‌باشد و (یتیم )کسی است که پدرش در حالی که او خردسال بوده، فوت شده باشد، و در این آیه حکم خمس بیان شده و می فرماید: واجب است که یک پنجم در آمد انسان به اهل آن تعلق بگیرد.(همان، ج ۹: ۱۱۹)
۷٫۲٫۱٫۲٫۴٫ مستمندان و مستضعفان
رسیدگی به مستمندان، ارزشی اخلاقی و معنوی است که به حکم فطرت انسان، بسیار والا و ارزشمند است و تقریباً به طور یکنواختی در همه ادیان الهی و آسمانی و کتب الهی به ویژه قرآن کریم، رسیدگی به مستمندان و رعایت حال آن ها از ضرورت و قداست فوق‌العاده‌ای برخوردار است. آیات ذیل در همین خصوص می‌باشد.
از تو سؤال می‌کنند چه چیز انفاق کنند؟ بگو: «هر خیر و نیکی (و سرمایه سودمند مادی و معنوی) که انفاق می‌کنید، باید برای پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و مستمندان و درماندگان در راه باشد.» و هر کار خیری که انجام دهید، خداوند از آن آگاه است.( لازم نیست تظاهر کنید، او می‌داند).[۸۲]
تفسیر: چون (خیر) به معنای مال است و می فرماید از هر نوع مالی که انفاق کنید خوب است و آنگاه مراتب افرادی را که باید به آنان انفاق نمود بیان می کند (یتیم ) کسی است که در عین کوچکی بی پدر باشد(مسکین ) بیچاره ترین فقرا را مسکین گویند (وابن سبیل )کسی است که در راه بدون توشه و نفقه و اهل و عیالش مانده ، اگر چه شاید در وطنش غنی باشد. (همان، ج ۲: ۲۴۱)
و هرگاه از آنان [= مستمندان] روی برتابی، و انتظار رحمت پروردگارت را داشته باشی (تا گشایشی در کارت پدید آید و به آن ها کمک کنی)، با گفتار نرم و آمیخته با لطف با آن ها سخن بگو.[۸۳]
تفسیر: شهادت سیاق دلیل بر این است که گفتار در باره انفاق مالى بوده، پس مراد از جمله (امّا تعرضنّ عنهم ) اعراض از کسى است که مالى درخواست کرده تا در سد جوع و رفع حاجتش مصرف کند، و مقصود از آن، هر اعراضى آنهم به هر صورت که باشد نیست، بلکه تنها آن قسم اعراضى است که دستش تهى است و نمى تواند مساعدتى به وى بکند، ولى مأیوس هم نیست، احتمال مى دهد که بعدا پولدار شود، و وى را کمک کند.(همان، ج ۱۳: ۱۱۴)
و شترهای چاق و فربه را (در مراسم حج) برای شما از شعائر الهی قرار دادیم؛ در آن ها برای شما خیر و برکت است؛ نام خدا را (هنگام قربانی کردن) در حالی که به صف ایستاده‌اند بر آن ها ببرید؛ و هنگامی که پهلوهایشان آرام گرفت (و جان دادند)، از گوشت آن ها بخورید، و مستمندان قانع و فقیران را نیز از آن اطعام کنید! این گونه ما آن ها را مسخرتان ساختیم، تا شکر خدا را بجا آورید.[۸۴]
تفسیر: می فرماید: ما شتر قربانی را از جمله شعائر قرار دادیم و در آن برای شما منافعی هست (از گوشت و شیر او استفاده می کنید)، پس هنگام ذبح که آن را به صورت ایستاده واداشته اید نام خدا برابر آن ببرید و سپس آن را نحر کنید و زمانی که حیوان به پهلو افتاد و جان داد، آزادید که از گوشت آن بخورید و باید از آن به فقیر و سائل هم بدهید و ما اینچنین حیوانات را در خدمت شما قرار داده ایم تا شاید سپاس گوئید و شکرآن را بجا آورید.(همان، ج ۱۴: ۵۳۰)
