۴- اگر کسی وسیله­ای نو و جدید ساخت ولی این وسیله هیچ­گونه استفاده نداشته یا برای بشر مضر باشد باز هم ‌می‌توان وی را خلاق نامید.

شواهد بی شمار تاریخی نشان می‌دهد که فرد ادعای ایجاد روش، ایده و یا وسیله­ای نو را داشته ولی در حقیقت ادعای وی دروغ بوده است. عکس این مطلب نیز ممکن بوده است. زمانی شخص ایده­ای واقعاً نو داشته ولی این امر به دیده اطرافیان و جامعه مطلب ساده و پیش پا افتاده­ای مشاهده شده است. آنچه مسلم است این است که اگر هر کار نوعی ابداع تلقی شود تقریباً تمام افراد مبدع تلقی خواهند شد، برای اینکه هرکس در طول زندگی خویش حداقل در برخی موارد، راه و روش ثابتی را هرچند جزئی تغییر داده است. بدیهی است وقتی شخص به نکته جدید یا وسیله یا روش نو می­رسد، حداقل این امر از نظر او ابداع محسوب می­ شود. ولی باید دانست هر نوآوری آنگاه ارزشمند است که در جهت رشد و تعالی افراد جامعه به کار آید. در طول تاریخ بشری، اختراعات و ابداعاتی پایدار مانده که توانسته باشد به نوبه خود از اتلاف انرژی بشر جلوگیری کرده، تسهیلی در هر مقوله به وجود آورده یا به هر طریق راه بشر را به سمت ترقی هموارتر نماید. در واقع از آنجا که بعضی خلاقیت­ها در طی مراحلی به نوآوری منجر خواهد شد، این نورآوری آن وقت ارزشمند است که برای انسان مفید باشد تا بتوان آن را به عنوان ثمره یک خلاقیت به حساب آورد(کسرایی، ۱۳۶۰).

با توجه به ماهیتی که ‌در مورد خلاقیت ذکر شد برای شناخت دقیق­تر از آن به تعریفی که در زیرآمده است توجه نمایید؛

تعریف خلاقیت:

پس از سال­ها مطالعه و پژوهش از خلاقیت تعریف مشخصی به دست نیامده است برخی از تعاریف و ویژگی­های شخصیتی را محور قرار داده، بعضی فرایند خلاق را و تعاریف دیگری بر حسب بازده به خلاقیت نگریسته­اند.

گیلفورد خلاقیت را عمل یا رفتاری می­داند که راه حل مناسب را برای مشکلات ارائه نماید. وی خلاقیت را اینگونه تعریف می­ کند: «خلاقیت عبارت است از نشان دادن عمل یا رفتار و توانایی خلاق و به طور کلی عمل خلاقانه یعنی ارائه یک راه حل مناسب برای مسایل و مشکلات». به نظر گیلفورد تا وقتی که انسان به مشکل برخورد نکند و یا مشکلات را دور نزند خلاقیتی در کار نیست. اما وقتی به مشکل برخورد کرد و خواست آن را حل کند فرایند فکری و اعمالی که برای حل آن مشکل انجام ‌می‌گیرد، خلاقیت نامیده می­ شود. همان‌ طور که ملاحظه شد در تعریف گلیفورد هم، عنصر تناسب آورده شده است. مک کینون خلاقیت را عبارت از حل ﻣﺴﺄله به نحوی که ماهیتی بدیع و نو داشته باشد می­داند (عصاره، ۱۳۷۷).

‌می‌توان بین خلاقیت و حل ﻣﺴﺄله تفاوت قائل شد. حل ﻣﺴﺄله فعالیتی عینی­تر از خلاقیت است و هدف مشخص­تری دارد. یعنی حل ﻣﺴﺄله بیشتر بر واقعیات استوار است و هدف آن عینی­تر است. در حالی که خلاقیت جنبه شخصی دارد و بیشتر از حل ﻣﺴﺄله مبتنی بر شهود و تخیل است. به عبارتی در حل ﻣﺴﺄله شخص با موقعیتی روبرو شده است که باید برای آن یک راه بیابد اما در خلاقیت فرد هم موقعیت ﻣﺴﺄله و هم راه حل آن را خود می­آفریند. ویژگی مهمی که خلاقیت را از حل ﻣﺴﺄله متمایز می­سازد تازگی فرآیندهای تفکر خلاق است (صفری، ۱۳۸۶).

استین (۱۹۷۴) دو عامل تازگی و ارزش را در نظر گرفته و خلاقیت را اینگونه تعریف می‌کند: «خلاقیت فرآیندی است که نتیجه آن کار تازه­ای باشد که توسط گروهی در یک زمان به عنوان چیزی مفید و رضایت بخش مقبول واقع شود». ورنون (۲۰۰۳) معتقد است که: «خلاقیت توانایی شخص در ایجاد ایده­ ها، نظریه ­ها، بینش­ها، یا اشیاء جدید و نو و بازسازی مجدد در علوم و سایر زمینه­ ها است که توسط متخصصان، ابتکاری و از لحاظ علمی، زیبایی شناسی، فن آوری و اجتماعی، با ارزش قلمداد گردد.» با وجود تعاریف مختلفی که از خلاقیت بیان شد، خلاقیت می ­تواند به عنوان یک مفهوم چند بعدی که تازگی، متناسب ارزش محیط را در برمی­گیرد پذیرفته شود. همچنین خلاقیت بر اساس این چهار معیار وقتی به منصه ظهور برسد اطلاق واژه خلاقیت به آن درست خواهد بود. یعنی بایستی متجلی شود و این پهنه گاه تجلی همانا نوآوری خواهدبود تا جایی که بسیاری از دانشمندان جدایی خلاقیت و نوآوری را درعمل نادرست می­دانند وگاه آن ها را مترادف با یکدیگر به کار می­برند.در هر صورت خلاقیت لازمه نوآوری است تحقیق نو­جویی وابسته به خلاقیت است. به طور کلی مورهدوگریفین خلاقیت را « فرایند تکامل بخشیدن به دیدگاه­ های بدیع و تخیلی درباره موقعیت­های مختلف تعریف کرده ­اند». رفتارهای خلاق کلیه موارد زیر را در می‌گیرد:

۱- خلق یک محصول یا خدمت جدید.

۲- پیدا کردن مورد استفاده جدید برای یک محصول و یا خدمت موجود.

۳- حل یک مشکل.

۴- رفع یک مجادله.

فرایند (مراحل) خلاقیت:

از آنجا که بسیاری از اندیشمندان برای تعریف خلاقیت فرایند را محور قرار داده ­اند (همان‌ طور که قبلاً نیز در ابتدای بحث تعریف خلاقیت اشاره شد) و نیز از آنجا که بسیاری از ایده­ ها پس از طی کردن مراحلی بروز می­یابند، بی­مناسب نیست تا در زیر ‌به این مراحل از دیدگاه­ های مختلف پرداخته شود:

هارولد کنتز و دیگران مراحل زیر را برای خلاقیت در نظر گرفته اند:

1. 1. مرور ومطالعه ناخودآگاه

1. 1. کشف ناگهانی

1. 1. بینش

1. صورت بندی منطقی یا اثبات قضایا: بینش مستلزم این است که یا با استدلال منطقی و یا از راه آزمایش عملی به آزمون گذارده شود.

مورهد وگریفین معتقدند که طرح گسترده ­ای از فرایند خلاقیت که مورد پذیرش همگانی قرار گرفته مطابق زیر است (به نقل از معمارزاده ودیگران،۱۳۸۴):

1. 1. آمادگی: فرد ازطریق تحصیلات، تجربه، آموزش وفعالیت­های مستمر دیگرخود را آماده تفکر خلاق می­ نماید.

1. 1. نهفتگی: در این مرحله نوبت تراوش فکر، تفکر وتأمل(اغلب ناخودآگاه)فرا می­رسد.

1. 1. بینش: عاملی است که به عنوان نتیجه مراحل آمادگی ونهفتگی تحقق می­یابد.شکوفا شدن خلاقیت را به هر شکل که صورت پذیرد به اصطلاح بینش می­نامند.

1. تحقق وممیزی: در این مرحله فرد اعتبار بینش ایجاد شده را ممیزی می­ کند.

جیت اس چاندان مراحل زیر را برای خلاقیت بر می­شمارد (به نقل از مقیمی،۱۳۸۸):

1. 1. آمادگی: شامل توجه دقیق ومتمرکز بر روی مسأله تحت بررسی وشاخص­های مختلف آن به منظور حل مسأله است.

1. 1. نهفتگی: عبارت است از زمان تفکر و واکنش.

1. 1. اصرار و پافشاری: دوره نهفتگی الزاماًً منجر به خلاقیت نمی­ شود. بعضی از اوقات تلاش مصرانه مورد نیاز است تا نتایج مختلف ‌و جدیدی ایجادگردد.

1. 1. بینش و بصیرت: این مرحله نتیجه مراحل قبل است در این مرحله فرد ایده­­ای را می­یابد که همواره در جستجوی آن بوده ولی قبلاً از آن غافل بوده است.

1. رسیدگی وتحقیق: بینش یا ایده­جویی برای اطمینان از اینکه معتبر و مناسب است مورد آزمون قرار ‌می‌گیرد. این مرحله بسیار حیاتی است. چرا که اگر ایده­ای به کار برده شود بدون آنکه مطلوبیت بالقوه آن مورد سنجش قرارگیرد ممکن است منجر به زیان­های جبران ناپذیری گردد.

انسان خلاق تا ظهور خلاقیت در زمینه­ای خاص چه مراحلی را طی می‌کند؟ شش مرحله­ ای که در زیر به آن اشاره شده است از نظر عده­ای ‌از محققان می ­تواند ‌پاسخ‌گویی‌ به سؤال مورد نظر باشد (رضاییان، ۱۳۷۵):