جدول ۴- ۲۰) رابطه پایگاه اقتصادی- اجتماعی و وابستگی فرد با بازدارندگی قوانین

۴-۳-۱-۵) تحلیل رابطه کنترلهای اجتماعی و ناکامی منزلتی و آگاهی از قوانین راهنمایی و رانندگی با بازدارندگی از قوانین
بر اساس جدول (۴-۲۱)، متغیرهای مستقل کنترل اجتماعی و آگاهی از قوانین با متغیر وابسته بازدارندگی از قوانین راهنمایی و رانندگی دارای ارتباط معنادار و مستقیمی هستند. یعنی هر چه کنترل اجتماعی و آگاهی از قوانین بیشتر باشد، بازدارندگی از قوانین هم بیشتر میشود.
اما، متغیر ناکامی منزلتی با ضریب همبستگی (۴۴۵.-) با بازدارندگی از قوانین دارای ارتباط معنادار و معکوسی است بدین معنی که هر چه قدر ناکامی افراد بیشتر باشد، به همان اندازه سطح بازدارندگی از قوانین راهنمایی و رانندگی پایینتر میآید. نتایج جدول (۴-۲۱) نیز، در رابطه با آگاهی از قوانین با دیدگاه شناختی، در رابطه با کنترل اجتماعی با نظریه هیرشی و در رابطه با ناکامی منزلتی با دیدگاه مرتون و کلوارد و اوهلین همخوانی دارد.
جدول ۴- ۲۱) رابطه کنترلهای اجتماعی و ناکامی منزلتی و آگاهی از قوانین با بازدارندگی از قوانین

۴-۳-۱-۶) تحلیل رابطه فشار ساختاری- اجتماعی و آگاهی از قوانین و پایگاه اقتصادی- اجتماعی با اثرپذیری مجازاتهای رسمی
جدول (۴-۲۲) نشان از آن دارد که فشار ساختاری- اجتماعی دارای رابطه ضعیف و معکوس، آگاهی از قوانین دارای رابطه مستقیم و متوسط و پایگاه اقتصادی- اجتماعی دارای رابطه مستقیم و ضعیفی با متغیر وابسته اثرپذیری مجازاتهای رسمی هستند. به این معنی هر چه قدر فشار ساختاری- اجتماعی برای افراد بیشتر شود، به همان میزان از اثرپذیری مجازاتهای رسمی کاسته میشود. همچنین، هر چه قدر آگاهی از قوانین بیشتر و پایگاه اقتصادی- اجتماعی رانندگان بالاتر باشد اثرپذیری هم بیشتر میشود. یافته های جدول ( ۴-۲۲) با دیدگاه کارکردگرایی، و تضاد همخوانی دارد.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

حقوق زن یکی از مهم ترین رشته های «حقوق بشر است». به اعتقاد بسیاری از حقوق دانان بررسی وضعیت حقوقی زنان در هر اجتماعی بهترین شاخص و تراز برای سنجش وضعیت حقوقی بشر در آن اجتماع است و به عبارت دقیق تر اگر زنان در کشوری در وضعیت مطلوبی به سر برند این امر نشانه پای بندی حکومت به موازین حقوق بشر بوده و مسلماٌ موارد نقض حقوق بشر در آنجا اندک و قابل اغماض است.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

امروزه وسعت و دامنه ی انواع خشونت آنقدر گسترش یافته که نگرانی اکثر جوامع بشری را فراهم آورده است. جامعه ما نیز به تناسب با این پدیده ی دم افزون چالشهای جدی دارد.
بنابراین هرگونه مطالعه و تحقیق پیرامون خشونت، شناخت زوایای آشکار و پنهان و ریشه یابی فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، حقوقی و جرم شناختی آن می تواند در بهبود امنیت همه جانبه و ترسیم چشم انداز آینده ی جامعه، به ویژه در توسعه قضایی و تأمین معیارهای حقوق بشر، موثر و مثمر باشد.
مقدمه
اعمال خشونت علیه زنان و بدرفتاری با آنها از رایجترین جرایم اجتماعی و از عریانترین جلوه های اقتدار مرد سالاری در جهان امروز است که در تمام اقلیت ها، طبقات و گروه های اجتماعی به چشم میخورد. در اغلب جوامع امروزی خشونت در خارج از خانواده جرم به شمار می رود، اما به محض اعمال خشونت در خانواده قوانین و اخلاقیات حاکم با سکوت و بی توجهی به تداوم آن یاری می رساتد.
در نتیجه چنین خشونت هایی علیه این قشر از جامعه بود که به تدریج جنبشی با عقیده برابری زن و مرد، هواداری از آزادی زنان و مبارزه با خشونت در غالب یکی از ایسم ها و اید ئولوژیهای قرن بیستمی پا به عرصه ی وجود گذاشت «فمینیسم» نامیده شد، «این واژاه که از ریشه ی feminsme به مفهوم زن اخذ شده به نظریه ای گفته می شود که معتقد به برابری زن و مرد است، در عربی «نسوَیه» و در فارسی «زن گرایی یا زن باوری» ترجمه شده و البته این واژه به فعالیتهای سازمان یافته ای که برای احقاق حقوق زنان در قرن ۱۹و۲۰ میلادی شکل گرفت نیز اطلاق می شود که دراین صورت به نهضت زنان قابل ترجمه است .» این نظریه انتقادی است کلی از روابط اجتماعی مربوط به سلطه جویی و سلطه پذیری که عامل جنسیت در آن دخیل است.
مبارزات زنان همیشه متضمن این امر بوده که بانوان در هر زمان و مکان و موقعیتی که باشند به دلیل جنسیت خود گرفتار خشونت اند، و هدف تمام این گرایشها، مبارزه با فرودستی های زنانه است که در این میان متناسب با تعلق نگارنده به جامعه اسلامی، میتوان گفت که فمینیسم اسلامی بهترین نسخه و دارای جامع ترین راه حل فرهنگی برای زنان خشونت دیده ایرانی است، فمینیسم اسلامی یا تعبیر زن مدارانه ی مبتنی برآموزه های اسلامی با تأکید بر ظرفیت کافی و پویایی دین معتقد به استخراج احکام اصلی از فرع است اما در مرحله تعیین موضوع معتقد به استمداد از عرف خاص و اخذ نظریه کارشناس امر مطا بق با نیازهای روز زنان مسلمان می باشد تا بتواند به ارائه الگویی از اسلام بپردازد که ضدیتی با کتاب و سنت ندارد و خواهان توسل به اجتهاد پویا و اسلام اجتماعی ( حضور پر رنگ دین در جامعه ) برای ا صلاح قوانین تبعیض آمیز و خشونت گرای مدنی و جزایی به نفع زنان می باشد تا تصویری از اسلام حقیقی را که خود مدافع اصلی زنان است به نمایش گذارد.
سرچشمه خشونت های روا شده علیه زنان در عدم به رسمیت شناختن حقوق انسانی است، شناسایی زن و مرد و درک تفاوتها و شباهت های آنان و ضرورت اعطای حقوق انسانی برابر صرف نظر از جنسیتشان از پیش گامهای موثری است که می بایست در مسیر مبارزه با خشونت علیه زنان برداشته شود، زیرا آینده حقوق بشری برای همگان وابسته به احترام به حقوق انسانی زنان است، زیرا اگر حقوق انسانی نیمی از بشریت را بتوان دست کم گرفت، نه تنها از بابت آن زیان خواهند دید بلکه حقوق انسانی هم برای همگان رو به فنا میرود.
حقوق زنان جدا از حقوق بشر نیست و پسوند زنان در کنار آن برای تاکید بر محرومیت زنان و وجود مرزبندی های جنسیتی در دست یابی به حقوق انسانی است. پا فشاری بر نابرابری، برتر دانستن انسانهای ذکور و عدم اعطای حقوق حقه ی زنان، نتیجه ای جز قرار گرفتن زنان در فرایند خشونت نخواهد داشت ، خشونت همان اندازه که برای مردان غیر قابل تحمل است برای زنان نیز خارج از تحمل خواهد بود، پس عدالت اقتضا می کند که همه افراد بشر با در نظر گرفتن تفاوتهای زیستی و روانی شان از برابری در حقوق ، نه تشابه مطلق، برخوردار باشند.
زیرا برابری در حقوق و تکالیف از تشابه محض جداست شرایط طبیعی و تفاوتهای جنسیتی زنان و مردان اقتضا می کند که علیرغم برخی اشتراکات در حقوق اولیه انسانی، گاه تفاوتهایی نیز در برخی حقوق داشته باشند. اما مهم آن است که زنان را از حقوقی که مستلزم انسانیتشان است و ارتباطی به زنانگی شان ندارد محروم نسازیم بلکه برای آنان همانند مردان، برابری در حق حیات، حق آموزش، بهداشت و سلامتی ، ازدواج، آزادی بیان و اندیشه و سایر حقوق خانوادگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را قائل شویم و البته که تفاوت در این خصوص نیز تا آنجا که انسانیت زن را پایمال نکرده و او را موضوع برخوردهای شی مآبانه قرار ندهد، پذیرفتنی و غیر قابل انکار خواهد بود.
امروزه در کشورهای مختلف برای زنان بزه دیده اعمال خشونت آمیز قوانین مقرر شده است ، در کشور ما نیز قوانین کیفری متعددی پیرامون حمایت از زنان در برابر اشکال مختلف خشونت به تصویب رسیده است که در مواردی تبعیض آمیز و در برخی موارد حتی بسیار پیشرفته تر از موارد مقرر در اسناد بین المللی می باشد.
این قوانین را می توان تحت سه دسته کلی تقسیم بندی نمود که عبارتند از:
- حمایت از زنان در برابر جرایم علیه تمامیت جسمانی، شامل کلیه اشکال خشونت جسمی مانند: قتل، ضرب و جرح و سقط جنین و….را شامل می شود.
- حمایت از زنان در برابر جرایم علیه تمامیت معنوی، شامل کلیه اشکال خشونت های جنسی و روانی مانند: توهین، تجاوز به عنف، هرزه نگاری، قاچاق زنان به منظور بهره کشی جنسی می گردد.
- حمایت از زنان در برابر جرایم خانگی نظیر خشونت خانوادگی همسر و اقارب نسبی و….را شامل می شود.
کشور ما اکثر اسناد بین المللی به خصوص اسناد مربوط به حمایت از زنان در برابر جرایم جنسی را پذیرفته و تحت تاثیر آن قوانینی را تدوین و اصلاح نموده است اما اسنادی را نیز به دلیل تعارض با موازین شرعی نپذیرفته است که اتخاذ اقداماتی در انطباق اصول مقرر در این اسناد با موازین شرعی لازم و ضروری است.
الف) بیان موضوع
در این پژوهش به « بررسی خشونت علیه زنان در جرایم جنسی و خشونت خانگی در حقوق کیفری ایران » پرداخته شده و در پی آن هستیم تا پاسخی درخور و مناسب برای سوالاتی چند که در این خصوص مطرح شده بیابیم با توجه به ملاک آسیب شناسانه جنسیت نسبت به زنان بزه دیده و هم چنین جرایم خاصی که علیه این گروه به وقوع می پیوندد و وجود خلأ قانونی و کاستی های موجود در دستگاه قضایی و سایر نهادهای مرتبط با آن و لزوم حمایت از این قشر آسیب پذیر جامعه ضرورت تحقیق در این موضوع را مشخص می نماید.
ب)سوالات تحقیق

1. 1. چه حمایت های کیفری نسبت به زنان بزه دیده در قوانین کیفری داخلی صورت گرفته است و آیا این حمایت ها کافی است؟

1. 1. آیا جرم انگاری این پدیده می تواند به عنوان یکی از بهترین راه های پیشگیری کیفری باشد؟

دانشگاه وروکلاودر سال ۱۷۰۲به عنوان آکادمی لئوپولدینا^[۷] تاسیس شده است. از نُه دانشگاه لهستانی، امروزه عنوان سوم را به خود اختصاص داده است. و مهمترین نهاد آموزش عالی در لهستان، و در شهرهای ورشو وکراکو، می‌باشد.
این کتابخانه برای اطمینان از اثر بخشی خدمات، حفاظت و حمایت از مجموعه‌ی کتابخانه دانشگاه و برای آموزش کارکنان و توسعه حرفه‌ای سامانه اطلاعات کتابخانه دانشگاه، کار همکاری با کتابخانه‌های عمومی و ملی و همچنین مدارس کتابداری و اطلاع‌رسانی را آغاز نموده که بسیاری از جوامع و سازمان‌های حرفه‌ای به آن تعلق دارند. در سال‌های اخیر پس از تکامل علوم کامپیوتر و فنون پردازش اطلاعات تمام کتابخانه‌ها از جمله کتابخانه دانشگاه وروکلاو بود که به طور فعال در حال توسعه خدمات اطلاع‌رسانی خود در پیوستن و به عضویت درآمدن در هم سرمایگی(کنسرسیوم)، با هدف ایجاد زمینه‌های پژوهش‌ جدید با مبنای مشترک اطلاعات، اقدام به تهیه فهرست نمود.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

اهداف کتابخانه دانشگاه وروکلاو در همکاری با بسیاری از همکاران در سطوح مختلف و برای اجرای کامل آن عبارت بود از: سطح عمومی، سطح محلی، سطح ملی و سطح بین المللی.
همکاری در سطح عمومی: کار همکاری بخش کتابخانه، در سطح دانشگاه در سامانه اطلاعات کتابخانه دانشگاه و همچنین با کتابخانه‌های دیگر انجام شد. هدف اصلی آن بهبود خدمات عمومی است. این همکاری که از طریق تبادل تجربه و کارآموزی کارکنان است، اجرا می‌شود.
همکاری در سطح محلی: این نوع همکاری شامل پیاده‌سازی سامانه مجازی^[۸] کتابخانه‌ها، ایجاد نمایشگاه دوره‌ای و بوجود آوردن پایگاهی برای انتشارات دانشگاه می‌باشد که با همکاری نهادهای دیگر این اقدام صورت می‌گیرد. از سال ۲۰۰۶ پایگاه آنلاین دبلیو. وی. ال^[۹] نیز قابل اجرا بر روی سرور دانشگاه است. موتورهای جستجو، کاتالوگ‌ها و پایگاه‌های اطلاعاتی را در ۵ مؤسسۀ آموزشی دانشگاه، اعم از دانشگاه علم و صنعت، محیط زیست و علوم زیستی، دانشکده تربیت بدنی، دانشکده علوم پایه و کتابخانه سیلسیا^[۱۰] قرار داده است.
همکاری در سطح ملی: تغییراتی که درزمینه‌های همکاری بین کتابخانه‌ها بوجود آمده عبارتند از:
- امانت بین کتابخانه‌ای؛
- کمک در ایجاد فهرست مشترک کتابخانه مرکزی؛
- برنامه‌های کارآموزی برای بهبود مهارت‌های حرفه‌ای کارکنان، که به دلیل گسترش و توسعه‌ی فناوری اطلاعات جدید و پیشرفت سامانه کامپیوتری کتابخانه‌ها و مشارکت در همکاری شکل گرفته است؛
همکاری در کتابخانه شامل موارد زیر است:
- آماده سازی شکل پیشینه‌های کتاب‌شناختی برای انواع مختلف اسناد؛
- تهیه مواد آموزشی؛
- تبادل پیشینه‌های کتاب‌شناختی؛
- ایجاد پایگاه داده مجله‌های علمی و امکان دسترسی به پایگاه؛
- ایجاد و دسترسی به پایگاه مرکزی ملی آنلاین کتابخانه علمی لهستانی، نه تنها همکاری با مقیاس بسیار بالای وی.ال.اس.آی^[۱۱] است، بلکه از سامانه‌ یکپارچه مجازی نیز استفاده می کند.
- از سال ۲۰۰۲ کتابخانه دانشگاه وروکلاو با پایگاه آنلاین اُپک^[۱۲] در دسترس است. همچنین توسط موتورهای جستجو درکتابخانه دانشگاه به طور همزمان اجرا شده است.
همکاری در سطح بین المللی: برای ایجاد دسترسی به منابع در سطح بین المللی و اطلاعات علمی، پایگاه‌های داده آنلاین کتابخانه دانشگاه وروکلاو به هم‌سرمایگی پیوسته‌اند. از سال ۲۰۰۰ کتابخانه دانشگاه در ارتباط با نهادهای ملی و علمی است که استفاده از فناوری اطلاعات در دانشگاه را امکان‌پذیر نموده است.
کتابخانه دانشگاه وروکلاو با مؤسسه‌های اطلاعات علمی جهاد کشاورزی و کتابداری همکاری می کند. این همکاری شامل :
- برگزاری جلسات آموزشی و پژوهشی؛
- مشارکت در فعالیت‌های مؤسسه؛
- دسترسی به مجموعه‌ها و اتاق‌های مطالعه برای اهداف آموزشی و پرورشی مؤسسه؛
- مشارکت کارکنان کتابخانه در همایش‌ها، سخنرانی‌ها و سمینارهای برگزار شده توسط مؤسسه.
یکی دیگر از نمونه‌های هم‌سرمایگی کتابخانه، همکاری دانشگاه در پروژه حفاظت از میراث مشترک اروپا است که نسخه‌های چاپ قدیمی مجلات فرهنگی را به صورت میکروفیلم تولید می‌کند. دانشگاه از سال ۱۹۸۹ عضو سازمان فدراسیون بین المللی انجمن‌های کتابداری ایفلا^[۱۳] می‌باشد. از سال ۱۹۹۷ در پردازش نسخه‌های خطی خود از طریق کامپیوتر و برنامه همکاری با ستاد آر. آی. اس. ام^[۱۴] در فرانکفورت پرداخته است. توافقنامه بلند مدت تبادل همکاری با کتابخانه ملی را امضاء نمود. در نتیجه همکاری که کتابخانه دانشگاه وروکلاو داشت، از جمله مشارکت و همکاری در پروژه پورتال “جنبش کارگران” است. تا سال ۲۰۰۳ ادامه داشته است. و هدف اصلی آن رقمی کردن کتابخانه و انتشار منابع به صورت اینترنتی در کتابخانه دانشگاه بوده است(فرانکفورت، کتابخانه‌های دانشگاهی، ۲۰۰۶، ۷-۱)^[۱۵].
۲-۵٫ شرایط لازم برای کسب موفقیت در برنامه‌های همکاری بین کتابخانهها
مهم‌ترین شرط ایجاد و موفقیت چنین برنامهای علاقه کتابداران است. روحیه استقلال طلبی و عدم وابستگی به دیگران همواره به عنوان سدی در برابر برنامههای همکاری وجود داشته است و برای موفقیت در این برنامه باید روحیه تعاون را جانشین روحیه استقلال طلبی کرد. کتابداران باید عمیقاً معتقد شوند که عدم وابستگی در شرایط کنونی غیر ممکن است و تنها با اشتراک در منابع است که میتوان با کمترین منابع در استفاده از بیشترین امکانات سهیم شد. در عین حال برنامه همکاری باید طوری تنظیم شود که همه کتابخانهها از شرکت در برنامه احساس سود کنند. باید کوشش شود سهم کتابخانههای شرکت کننده در برنامه نسبتاً یکسان باشد و در صورتی که این امر ممکن نباشد باید برای کتابخانههای بزرگتر که معمولاً سهم بیشتری در مشارکت دارند امتیازهایی در نظر گرفته شود تا به شرکت در برنامههای همکاری راغب شوند (سینایی، ۱۳۸۵، ۱۰۹).
بررسی تاریخچه همکاری به‌طور عام و اشتراک منابع و همکاری بین کتابخانه‌ها به طور خاص و شناسایی عوامل موفقیت یا عدم موفقیت برنامه‌هایی که در‌این حوزه ایجاد شده‌اند، می‌تواند به بهبود برنامه‌های موجود و راه‌اندازی برنامه‌های جدید کمک شایانی نماید.بدین ترتیب در میان‌مدت، اشتراک منابع و همکاری بین کتابخانه‌ها در بسیاری از موارد به شکل پیشین خود ادامه خواهد یافت. از این رو در شناخت عوامل موفقیت در این حوزه باید دو رویکرد را اتخاذ کرد. رویکرد اوّل به شناخت این عوامل در وضعیت سنتی کتابخانه‌ها اختصاص دارد. رویکرد دوم نیز به بررسی این عوامل در حالت الکترونیکی مربوط می‌شود. هر چند دستاوردهای این دو رویکرد می‌توانند در محورهایی به هم شبیه باشند، اما می‌توانند به صورت جداگانه نیز به کار روند. به‌ویژه در کشورهای کمتر توسعه‌یافته که افقی دورتر را برای دستیابی به کتابخانه‌های الکترونیکی دارند، توجه به شکل سنتی اشتراک منابع و همکاری بین کتابخانه‌ها از اهمیتی بیشتر برخوردار است ( علیدوستی و نظری، ۱۳۸۵، ۲).
احتمالاً زمانی که برنامه همکاری بین کتابخانه‌ای را ایجاد شود و موفقیت لازم را به دست آید، کتابخانه‌ها می‌توانند با بهره‌گیری لازم از این برنامه به امکاناتی که ممکن است در آینده برای آنان بوجود آید، دست ‌یابند. از جمله اینکه در یک نظام که باعث هماهنگی بین آنان می‌شود مشارکت می‌نمایند، در هزینه‌هایشان صرفه جویی می‌شود، کاربرانشان در اسرع وقت به منابع و اطلاعات مورد نیاز خود می‌رسند، که می‌توان گفت مهمترین هدف برنامه همکاری بین کتابخانه‌ای نیز همین خواهد بود.
۲-۶٫ انواع همکاری‌های بین کتابخانه‌ای
انواع همکاری‌های بین کتابخانه‌ای و فعالیت‌های شبکه‌ای را می‌توان به چند گروه تقسیم کرد:
۱- امانت بین کتابخانه‌ای و تحویل مدرک؛
۲- خدمات کتاب‌شناختی؛
۳- مجموعه‌سازی و فراهم آوری؛
۴- ذخیره سازی تعاونی؛
۵- خدمات ارجاعی؛
۶- آگاهی‌رسانی جاری و اشاعه اطلاعات گزیده( نشاط، ۱۳۸۲، ۱۰).
۱- امانت بین کتابخانه‌ای و تحویل مدرک: تا چندی پیش هدف هر کتابخانه‌ای آن بود که تمامی مواد مورد نیاز مراجعانش را فراهم کند؛ حتی اگر چنین هدفی تحقق نمی‌یافت، فعالانه دنبال می‌شد. در بسیاری از کتابخانه‌ها برای رسیدن به خودکفایی در یافتن وسیله مؤثر جهت دستیابی به منابع لازم در هر جا که احتمال حضور آن می‌رود تلاش‌هایی صورت گرفته است. استفاده مشترک از منابع مستلزم سه چیز است: داشتن منابعی برای استفاده مشترک، تمایل به استفاده مشترک از منابع و طرحی برای سهیم شدن در منابع. قدیمی‌ترین و احتمالاً رایج‌ترین شکل شناخته شدۀ آن امانت بین کتابخانه‌ای است. امانت بین کتابخانه‌ای بخش تفکیک ناپذیری از فعالیت کتابخانه‌های ایالات متحده و انجمن کتابداران آمریکا مجموعه قواعد آن را تدوین و رسمی ساخته است. انواع گوناگون مجموعه قواعد محلی و منطقه‌ای نیز وجود دارد و امانت بین کتابخانه‌ای در سطح بین المللی هم رایج است.
تحویل مدرک جزء وظایف اصلی کتابخانه‌هاست و هنگامی که کتابخانه‌ها قادر به تحویل مدارک از مجموعۀ موجود در مخازن خود نباشند، از امانت بین کتابخانه‌ای برای رفع این مشکل استفاده می‌شود.
کتاب‌شناسی‌ها، چکیده‌نامه‌ها، فهرست‌های مشترک و غیره از مهمترین ابزارهایی هستند که با بهره گرفتن از آن می‌توان علاوه بر آگاهی از منابع به انتخاب منابع مناسب نیز دست زد. فهرست رایانه‌ای گامی مؤثر در جهت امانت بین کتابخانه‌ای است، زیرا به جای جستجو در فهرست‌ها و سیاهه‌های مختلف می‌توان در مدت اندکی به اطلاعات موجود در چندین کتابخانه دست یافت. ممکن است تصور ایجاد چنین نظامی برای امانت میان کتابخانه‌ها زودگذر باشد، به هر حال ایجاد این نظام مشکلاتی نیز دارد، برای مثال در کشورهای کوچک‌تری نظیر هلند، امکان فهرست پیوستۀ ملی وجود دارد، اما در کشورهایی با وسعت بیشتر و جمعیت پراکنده‌تر، ایجاد یک نظام گسترده برای کلیه کتابخانه‌ها و خصوصاً کتابخانه‌های کوچکتر از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نخواهد بود.
استانداردها خود مسأله دیگری در امانت بین کتابخانه‌ای و خدمات تحویل مدرک به شمار می‌رود. هر توافق بین المللی به شکل‌های‌ پذیرفته شده و شیوه‌های استاندارد نیاز دارد. همانطور که در نوشته‌های گوناگون مشاهده شد، کانادا در جهت تعیین استانداردی برای انتقال درخواست‌های امانت بین کتابخانه‌ای گام‌هایی برداشته است.
۲- خدمات کتاب‌شناختی: الف) فهرست نویسی تعاونی یا اشتراکی^[۱۶]. همکاری کتابخانه‌ها در این زمینه شامل خدمات فهرست نویسی، رده بندی، نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی است. این همکاری بیشتر به صورت ایجاد کانون‌های مرکزی انجام می‌گیرد و یک مرکز که از لحاظ نیروی انسانی، تجهیزات و امکانات در سطح مطلوب‌تری قرار دارد برای انجام دادن هر یک از کارهای مذکور انتخاب می‌شود. یکی از فعالیت‌های مهم در این زمینه فهرست‌نویسی و تهیه و تولید فهرست برگه برای مؤسسات و کتابخانه‌های عضو است؛ یعنی فهرست‌نویسی به صورت متمرکز انجام گرفته و برگه‌های تولید شده به کلیه کتابخانه‌ها ارسال می‌گردد. برنامه فهرست‌نویسی تعاونی ان. پی. ای. سی^[۱۷] کتابخانه کنگره در سال ۱۹۶۶ آغاز شد. این کتابخانه به عنوان «مرکز جهانی گردآوری و ارسال داده‌های فهرست‌نویسی» بر اساس همکاری مراکز مشابه در سایر کشورها به وجود آمده است. استاندارد بین المللی توصیف کتاب‌شناختی آی.اس.بی.دی^[۱۸]موجب برخی تغییرات در شیوۀ فهرست‌نویسی شده است. تأثیر بین المللی دیگر فهرست‌نویسی تعاونی برگزاری «اجلاس کارشناسانِ فهرست‌نویسی تعاونی» در کتابخانه‌های پژوهشی اروپا^[۱۹] انجام گرفت. اهداف این اجلاس عبارت بود از مشخص ساختن روابط میان کتابخانه‌ها و کتاب‌شناسی‌های ملی، هماهنگ ساختن برنامه‌های ملی اروپای غربی و همکاری به منظور ایجاد یک کتابخانۀ اروپایی «با موقعیتی که دارای اسنادی از جهان سوم» باشد. نخستین نظام فهرست‌نویسی تعاونی پیوسته که به طور عملی به کار پرداخت شبکه کتابخانۀ کالج اوهایو بود که عملیات خود را در اوت ۱۹۷۱ آغاز کرد. این شبکه، که در حقیقت کتابخانه‌های کالج اوهایو آن را ایجاد کرده بودند، با هدف فهرست‌نویسی، رده‌بندی و ایجاد شکل ماشینی برای برگه‌های فهرست‌نویسی آغاز به کار کرد و هر چند در ابتدا محدود به کالج اوهایو بود، طولی نکشید که بسیاری از کتابخانه‌ها خواستار ارتباط با این شبکه و عضویت در آن شدند.
ب) فهرست نویسی پیش از انتشار: فهرست‌نویسی پیش از انتشار فیپا^[۲۰]روش دیگری برای تسهیل امر فهرست‌نویسی، صرفه‌جویی در بودجه، نیروی انسانی و پرهیز از دوباره‌کاری است. فهرست‌نویسی پیش از انتشار روشی است که بر اساس آن کتاب‌ها قبل از صحافی کامل فهرست‌نویسی می‌شوند و اطلاعات کتاب‌شناختی در پشت صفحه عنوان منعکس می‌گردد. مرکز خدمات فنی کتابخانه ملی ایران از سال ۱۳۷۱ طرح فهرست‌نویسی پیش از انتشار کتاب‌ها را به مرحلۀ اجرا درآورده که هم اکنون نیز با استقبالی که از سوی ناشران می‌شود در جریان است.
۳- مجموعه سازی و فراهم‌آوری (اشتراک منابع): یکی دیگر از خدمات اطلاع‌رسانی که به صورت مشترک انجام می‌گیرد شناسایی، تهیه و فراهم‌آوری منابع اطلاعاتی اعم از کتاب، مقاله، نشریه، گزارش و غیره است. افزایش روزافزون حجم تولید و انتشار اطلاعات علمی در جهان و نیاز کشورها به استفاده از تجربیات متقابل، همکاری میان کتابخانه‌ها را ضروری ساخته است. مناسبات مشترک میان رشته‌های گوناگون علمی و همبستگی و ارتباط نزدیک میان شاخه‌های موضوعی از ضروریات است و این امر می‌تواند به شکل‌گیری مراکزی متشکل از گروه‌های تخصصی منجر شود. برنامه گردآوری تعاونی به موافقت کتابخانه‌ها در تخصص یافتن موضوع‌های خاص اشاره دارد تا به وسیله آن بتوانند به طور مشترک به پوشش مطلوب انتشارات در تمامی موضوعات دست یابند.
۴- ذخیره‌سازی تعاونی: از ذخیره‌سازی تعاونی تنها در صورتی می‌توان استفاده کرد که به صرفه‌جویی در بودجه بدون ایجاد زحمت برای کتابخانه‌ها منجر شود. در حقیقت می‌توان آن را به عنوان هدف به حساب آورد. ذخیره‌سازی تعاونی به ایجاد سهولت در ذخیره مدارک کم کاربرد اشاره دارد. ذخیره‌سازی تعاونی برای کتابخانه‌ای که کمبود فضا دارد تسهیلاتی به وجود آورده و راه حلی برای نگهداری مواد کم کاربرد فراهم می‌آورد.
۵- خدمات ارجاعی: مرکز ارجاعی^[۲۱] مرکزی است که جستجوگر را به منبع یا منابعی ارجاع می‌دهد که به احتمال قوی اطلاعات مورد نیازش را فراهم می‌آورند. واژه‌های «ارجاع» یا «مرجع»^[۲۲] که اغلب در عباراتی نظیر ارجاع کتاب‌شناختی، اتاق مرجع، خدمات مرجع و مانند آن به کار می‌رود ممکن است برای استفاده کننده این باور را پدید آورد که مرکز ارجاعی مستقیماً اطلاعات مورد نیاز آنها را در اختیارشان قرار می‌دهد و حال آنکه چنین نیست. مراکز ارجاعی همچنین در ارزیابی کارایی منابع اطلاعاتی مشارکت می‌کنند و به دلیل موقعیت راهبردی و بیطرفانه این مراکز، وظیفه مهم تعیین کمبودها و نارسایی‌ها، در خدمات را که مانع فعالیت شبکه‌های اطلاعاتی است بر عهده دارند. در حال حاضر همکاری‌های مراکز ارجاعی در سطح ملی و بین المللی در حوزه‌های مختلف برقرار شده است. برای مثال می‌توان به اگریس^[۲۳] و اینیس^[۲۴] به ترتیب در زمینه‌های کشاورزی و انرژی هسته‌ای، نظام اطلاعات صنعتی^[۲۵]، کَریس^[۲۶] نظام اطلاعاتی تحقیقات جاری کشاورزی تحت نظارت فائو^[۲۷] و دوسیس^[۲۸] در زمینه علوم توسعه اشاره کرد.
خدمات ارتباطی جهانگستر می‌تواند بسیار مؤثر باشد. پیوند‌ها و اطلاعاتی وجود دارد، می‌تواند مصداق خوبی در جهت رسیدن به همکاری باشد. ساختار منابع به گونه‌ای است که افراد را طوری هدایت می‌کند که دسترسی به اطلاعات ممکن می‌شود. تدارک و پیش بینی برای رسیدن به اطلاعات می‌باشد. اشخاص به اطلاعات می‌رسند و این به نوعی همکاری تلقی می‌شود. خدمات ارجاعی به چند طریق انجام می‌شود:

به طور کلی می­ توان انواع دام­گستری را به سه دسته تقسیم کرد:
الف- جعل هویت^[۵۷]
این روش نسبت به سایر روش­ها رایج­تر و به مراتب آسان­تر است. این روش شامل ساخت وبگاهی کاملاً جعلی است که کاربر ترغیب می­ شود از آن بازدید کند. این وبگاه جعلی تصاویری از وبگاه اصلی را در بر دارد و حتی ممکن است پیوندهایی به آن داشته باشد (James, 2005).
ب- ارسال^[۵۸] (دام­گستری مبتنی بر رایانامه)
این روش بیشتر در وبگاه­هایی نظیر آمازون، Ebay و PayPal مشاهده شده است و در آن رایانامه­ای به کاربران ارسال می­ شود که تمامی نمادها و گرافیک وبگاه قانونی را دارد. وقتی قربانی از طریق پیوند درون این رایانامه، اطلاعات محرمانه خود را وارد می­ کند، این اطلاعات به کارساز^[۵۹] متخاصم فرستاده می­ شود. پس از آن یا کاربر به وبگاه صحیح و قانونی هدایت می‌­شود یا با پیغام خطا در ورود اطلاعات مواجه می­گردد. امروزه به علت حجم بالای html در این­گونه رایانامه­ها، بسیاری از ویروس­کش­ها^[۶۰] و پادهرزنامه­ها^[۶۱]، جلوِ آنها را می­گیرند که از دید دام‌گستران ضعف این روش محسوب می­ شود (James, 2005).
ج- پنجره­های بالاپَر^[۶۲]
این روش حمله­ای خلاقانه اما محدود است. این نوع دام­گستری در سپتامبر سال ۲۰۰۳ هنگامی شناسایی شد که سیتی­بانک^[۶۳] پشت سرهم مورد حمله­ی دام­گستری قرار می­گرفت. این روش بدین صورت است که شما روی پیوند درون رایانامه کلیک می­کنید و با یک پنجره­ی بالاپَر مواجه می­شوید. اما پشت این پنجره وبگاه اصلی و قانونی هدف دام­گسترها قرار دارد. لذا این روش بسیار ماهرانه و گمراه­کننده است و بیش از سایر روش­های دام­گستری، اعتماد کاربران را جلب می­ کند. البته این روش امروزه ناکارآمد است زیرا بیشتر مرورگرهای وب برای جلوگیری از باز شدن پنجره­های بالاپَر به صورت پیش­فرض «سدّکننده­ پنجره­ی بالاپر»^[۶۴] را در خود دارند (James, 2005).

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

یکی از شاخه­ های حملات دام­گستری ، «دام­گستری صوتی»^[۶۵] نام دارد. واژه­ی «Vishing» از ترکیب دو واژه­ی انگلیسی «Voice» به معنای «صدا» و «Phishing» به وجود آمده است که در آن به جای فرستادن رایانامه به سمت کاربر و درخواست از او برای کلیک بر روی پیوندی خاص، رخنه­گر طی یک تماس تلفنی، شماره­ تلفنی را برای کاربر ارسال می­ کند و از وی می­خواهد که با آن شماره تماس بگیرد. وقتی کاربر تماس گرفت، یک صدای ضبط شده از او می­خواهد که اطلاعات شخصی خود را وارد کند. مثلاً وقتی کاربر مشکلی در حساب بانکی یا کارت اعتباری خود دارد، این پیام از پیش ضبط شده از او می­خواهد که با یک شماره خاص تماس بگیرد و برای حل مشکل تقاضای کمک کند. در بسیاری موارد، سخنگو از نوع سخن گفتن افراد بخش پیشگیری از کلاهبرداری بانک یا شرکت کارت اعتباری تقلید می­ کند؛ اگر پیام، متقاعدکننده باشد، برخی افراد گیرنده پیام، با شماره داده شده تماس خواهند گرفت (Forte, 2009).
۲-۸- آمارهای مربوط به دام­گستری
حملات دام­گستری با آهنگ رو به تزایدی در حال رشد هستند. به گزارش کنسرسیوم بین المللی «گروه پادام­گستری^[۶۶]»، تعداد وبگاه­های دام­گستری شده در حال افزایش است (Toolan and Carthy, 2011). در سال ۲۰۰۶، تعداد قربانیان ۲۵/۳ میلیون نفر بود که در سال ۲۰۰۷ این تعداد به ۵/۴ میلیون نفر افزایش پیدا کرد (Abu-Nimeh et al., 2008). بنا به گزارش این گروه، در سال ۲۰۰۶، تعداد حملات دام­گستری ۱۸۰۰ مورد بوده است (Yu et al., 2009). در دسامبر ۲۰۰۷، شرکت گارتنر گزارش داد حملات دام­گستری در امریکا در مقایسه با دو سال قبل افزایش پیدا کرده است (Abu-Nimeh et al., 2008). پس از آن در سال ۲۰۰۸ هم تعداد ۳۴۷۵۸ حمله دام­گستری گزارش شد (Toolan and Carthy, 2011). براساس گزارش شرکت امنیتی آر اس ای^[۶۷]، حملات دام­گستری در سال ۲۰۱۰ در مقایسه با سال قبل از آن ۲۷% افزایش یافت (Esther, 2011). این اعداد نشان دهنده افزایش حجم حملات دام­گستری در سال­های اخیر است.
میزبانی حملات دام­گستری متفاوت از حجم حملات دام­گستری است. میزبانی حملات، اشاره به کارسازهایی^[۶۸] دارد که مهاجمان برای حمله از آنها بهره برده­اند به این معنا که اسکریپت­های دام­گستری خود را بر روی کارساز آنها بارگذاری^[۶۹] کرده ­اند (این کار بدون اطلاع صاحبان کارساز و از طریق رخنه­­کردن وبگاه صورت می­گیرد). حال آنکه، منظور از حجم حملات، تعداد دفعاتی است که وبگاه­های کشوری مورد حمله­ی دام­گستری واقع شده ­اند. آمارهای گروه پادام­گستری نشان می­دهد که در ماه مارس ۲۰۰۶، بیشترین میزبانی حملات مربوط به امریکا (۱۳/۳۵%)، چین (۹۳/۱۱%) و جمهوری کره^[۷۰] (۸۵/۸%) بوده است (Chen and Guo, 2006). در میان کشورهای میزبان دام­گستری، امریکا رتبه­ی اول را داراست و بیشترین حجم حملات دام­گستری به ترتیب مربوط به دو کشور امریکا و انگلستان بوده است. بعد از امریکا، در فاصله بین اکتبر تا دسامبر ۲۰۱۰، کانادا از رتبه هفتم به رتبه دوم رسید. اما کمی بعد در ژانویه ۲۰۱۱ جای خود را به کره جنوبی داد(RSA, 2011).
هرچه یک وبگاه دام­گستری مدت زمان بیشتری فعال ­بماند، قربانی­ها و مؤسسات مالی پول بیشتری از دست می­ دهند. در اوایل سال ۲۰۰۸، هر حمله دام­گستری به طور میانگین ۵۰ ساعت مؤثر بوده است (مدت زمانی که کاربران در معرض خطا در تشخیص وبگاه واقعی بوده اند)، اما در اواخر سال ۲۰۰۹، این مقدار به ۳۲ ساعت کاهش یافته است (APWG, 2010). این کاهش مبیّن افزایش سرعت و دقت در تشخیص دام­گستری است. شکل ۲-۱ تغییرات دام‌گستری مبتنی بر رایانامه^[۷۱] را بین سال‌های ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۲ نشان می‌دهد.
شکل ۲-۱ تغییرات دام­گستری مبتنی بر رایانامه در سطح جهان بین سال­های ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۲ (Pimanova, 2012)
بر اساس گزارش APWG، حدود دوسوم حملات دام­گستری در نیمه­ی دوم سال ۲۰۰۹، از طرف گروهی به نام «اَوِلانش»^[۷۲] صورت گرفته است. این گروه احتمالاً جانشین گروه «راک‌فیش^[۷۳]» شده بودند. گروه اولانش مسؤولیت ۱۲۶۰۰۰ حمله را پذیرفت که البته میزان موفقیت کمی داشتند. مهمترین دلیل عدم توفیق آنها، همکاری نزدیک بانک­های هدف، ثبت‌کنندگان نام دامنه­ها^[۷۴] و سایر فراهم­کنندگان خدمات، برای جلوگیری از حملات دام­گستری بوده است. برخلاف اکثر دام­گستر­ها که بیشتر دامنه­های .com را برای حمله در اولویت قرار می­ دهند (۴۷% حملات)، گروه اولانش بیشتر به دامنه­های .eu ، .uk و .net ، تمایل دارد. البته هنوز ۲۳% حملات این گروه مربوط به دامنه .com است (APWG, 2010).
همانطور که شکل ۲-۲ نشان می‌دهد، در ژوئیه­ی سال ۲۰۱۲ بیشترین حملات دام‌گستری به ترتیب مربوط به ارائه‌دهنده‌ها­ی خدمات اطلاعاتی (مانند کتابخانه ­ها و شبکه ­های اجتماعی)، بانک­ها و شرکت­های فعال در زمینه­ تجارت الکترونیکی بوده است (Pimanova, 2012).
شکل ۲-۲ سازمان­های مورد حمله­ی دام­گستری در سال ۲۰۱۲ به تفکیک صنعت (Pimanova, 2012)
در جدول ۲-۲، وبگاه­هایی که بیش از سایر وبگاه­ها مورد حملات دام­گستری بوده ­اند معرفی شده ­اند. همچنان که در این جدول مشاهده می­ شود اکثر وبگاه­های این فهرست بانکی هستند.
جدول ۲-۲ ده وبگاه برتر از نظر میزان حملات دام­گستری در سال­های اخیر(Walsh, 2010; Kaspersky Lab, 2011)

از اوایل قرن سوم هجری به بعد شاهد ظهور فرهنگ ترکیبی و مشترک اسلامی- شیعی با ایرانی هستیم که آموزه های آن در رفتارهای فرهنگی اجتماعی ایرانیان تنظیم و تثبیت گردیده است و تجلی آن در عرصه های حکمت، ادبیات، هنر، علم، اخلاق، معماری ایرانیان بوده است. ایرانیان پس از حیرت اولیه ناشی از سقوط وضعیت قبلی و ورود عناصر جدید از طریق تطبیق خود با ارزش های و هنجارهای جدید فرهنگی- اجتماعی که منبعث از دین اسلام بود به هویتی نوین دست یافتند. اسلام شیعی به مثابه پدیده ای خودی تلقی شد و به تدریج از تلاقی فرهنگ ایرانی با فرهنگ اسلامی و همسویی آنها فرهنگ سومی متولد شد که در دوره آل بویه به بار نشست. این دوره به عصر زرین تمدن اسلامی مشهور گشت که اوج ترقی آن در قرون سوم تا پنجم هجری است.
۴- اهداف تحقیق:
اهداف مهم پژوهشی در این تحقیق به این شرح خواهد بود: بررسی تاثیر آموزه های مکتب تشیع بر فرهنگ ایرانی در عهد آل بویه، بررسی میزان استقبال ایرانیان از فرهنگ تشیع، در عهد آل بویه، بررسی میزان تاثیر اندیشمندان دینی – مذهبی، در کشورداری بویهیان و همچنین بررسی زمینه های تعامل فرهنگیِ ایرانی و اسلامی در عهد آل بویه.
۵- سوالات اصلی تحقیق
فرهنگ تشیع چه نقشی در فرهنگ ایرانی عهد آل بویه داشت؟
قرابت و همسویی فرهنگ شیعی و فرهنگ ایرانی چگونه بوده است؟
۶- فرضیه های تحقیق
فرهنگ تشیع بر فرهنگ ایرانی نقش تنظیمی- تقویمی داشته است.
اصالت های ارزشی فرهنگ شیعی و فرهنگ ایرانی دارای قرابت و همسویی بوده اند.
۷- موانع و مشکلات و محدودیت های تحقیق
این پژوهش مشکلات فراوانی پیش روی خود داشت. از جمله مشکلات مهم این بود که تاثیر تنظیمی-تقویمی فرهنگ شیعی بر فرهنگ ایرانی، برای نخستین بار مورد بررسی و گردآوری قرار می گرفت و نویسندگان پیشین، حتی به تبیین فرهنگ ایرانی در دوره بویهیان نیز بطور کامل نپرداخته بودند، از این رو نگارنده می بایست مولفه های فرهنگ ایرانی را با تفصیل کامل گردآوری می نمود تا شاید انتظار التفات به فرهنگ ایرانی در مواجهه با آموزه های شیعی در عهد آل بویه برآورده شود. از دیگر مشکلات تحقیق، محدودیت منابع، ماخذ و در دسترس نبودن منابع مربوط به تاریخ اجتماعی، فرهنگی و همچنین آداب و رسوم مربوط به فرهنگ عامه و جامعه عمومی عصر آل بویه به ویژه کتب مورخین معاصر این سلسله و همچنین در دسترس نبودن منابع تمدنی ایران در عهد آل بویه بود. گستردگی بحث و نیاز به مطالعه همزمان در چند بخش نیز از مشکلات دیگر این تحقیق بود. چرا که مطالعه عمیق و کاربردی در حوزه های فرهنگ ایران در عصر بویهیان، آموزه های شیعی و سلسله بنی بویه امری بود که کار را برای پژوهشگر بسیار سخت و زمان بّر می ساخت.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۸- ارزیابی منابع و ماخذ
در روند این پژوهش از منابع و ماخذ متعددی استفاده و سعی شده است، تقریبا تمامی گونه های منابع و ماخذ موجود، مورد توجه قرار بگیرند. در بررسی های تاریخی ایران به ویژه در سده های گذشته بیش از آنکه به جنبه های اجتماعی و فرهنگی جامعه توجه شود بیشتر به اوضاع و تحولات سیاسی اهمیت داده شده است. به همین خاطر تحقیق و بررسی در اینگونه موارد، اغلب دشوارتر از تاریخ سیاسی حکومت هاست. با توجه به اینکه اطلاعات منسجمی در منابع تاریخی عصر آل بویه درباره موضوعات اجتماعی-فرهنگی وجود نداشت مطالعه و استفاده از تمام کتاب های عصر آل بویه، اعم از تواریخ، کتابهای ادبی، جغرافیای تاریخی، سفرنامه ها، سرگذشت نامه ها و مانند آن مورد استفاده واقع شد. بنابراین کثرت منابع و پراکندگی اطلاعات، دشواری بسیاری در مرحله جمع آوری مطالب ایجاد کرد.
اگر چه در خصوص تاریخ سیاسی و تمدنی آل بویه در منابع و تحقیقات، مطالب زیادی وجود دارد ولی اکثر اطلاعاتی که در این آثار تدوین شده صرفا توصیف وضعیت سیاسی، اقتصادی ، فرهنگی و اجتماعی ایران در دوره بویهیان آن هم بصورت پراکنده و مختصر است. چنانکه در کتاب هایی چون آل بویه و اوضاع اجتماعی زمان ایشان نوشته علی اصغر فقیهی، دیلمیان در گستره تاریخ نوشته پروین ترکمنی آذر، تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی ایران در عصر آل بویه نوشته محمد رویگر، با همه اهمیتی که دارند ولی به دلیل گستردگی موضوع، فقط قسمت کوتاهی را به فرهنگ اختصاص داده اند. همچنین داده های آنان بیشتر توصیفی است تا تحلیلی. کتاب هایی چون احیای فرهنگی در عهد آل بویه نوشته جوئل کرمر، تنها به بخشی از فرهنگ توجه کردند و اختصاصا به تمام مسائل فرهنگی این عصر نپرداخته اند هر چند در برخی از این آثار بصورت پراکنده و کلی به برخی از جنبه های تاثیر و احیای فرهنگ باستانی ایران در عهد آل بویه اشاره شده است. اما تاکنون کار مستقل و جامعی جهت روشن کردن تمام ابعاد فرهنگ آل بویه و تاثیر فرهنگ و آموزه های تشیع بر فرهنگ ایرانی انجام نشده است. لذا در این تحقیق تلاش بر این است که به بازیابی و تاثیر تنظیمی-تقویمی فرهنگ تشیع بر فرهنگ ایرانی در دوره آل بویه پرداخته شود.
همانطور که اشاره شد، در روند این تحقیق سعی شد تا حد امکان از منابع متنوع و گوناگون بجا مانده از عصر آل بویه و آثار نوشتاری دوره های بعد که مرتبط با موضوع هستند استفاده شود که مهم ترین آنها عبارتند از:
تکمله تاریخ طبری: طبری از مورخان مشهور قرن سوم ه.ق. بود که کتاب خود را از آغاز آفرینش تا سال ۳۰۲ ه.ق. به رشته تحریر درآورده است. پس از او ذیل های بسیاری بر کتاب او نوشته شد که در واقع دنباله کار او بود. در این تحقیق از جلد اول تکمله تاریخ طبری نوشته عبدالملک همدانی که وقایع را از سال ۲۹۶ تا ۳۶۷ ه.ق. بصورت مختصر ضبط کرده است استفاده شد. هرچند این اثر از بهترین مدارک تاریخی آل بویه است و نکات باریک و تاریخی را ذکر نموده است، اما در برخی جاها چندین سال را از قلم انداخته است.
احسن التقاسیم فیی المعرفه الاقالیم: در حدود سال ۳۷۵ه.ق. توسط ابوعبدالله محمدبن احمد مقدسی نوشته شده است. در میان کتابهای مسالک و ممالک که از قرن چهارم ه.ق. باقی مانده است گویا هیچکدام از لحاظ دقت و توجه در جهات مختلف زندگی مانند کتاب مقدسی نباشد. مقدسی این اثر را بر اساس تجربه و تحلیل های شخصی، مشاهدات و اخباری که در طول سفرش شنیده بود، نوشته است. در کتاب او نکات مهم و جالبی از فرهنگ، آداب و رسوم، اوضاع اقتصادی و مذهبی سرزمین های شرقی جهان اسلام و قلمرو آل بویه به چشم می خورد. خصوصا در زمینه زبان و گویش های هر ناحیه، درباره نام های مردمان که در هر ناحیه بیشتر معمول بوده است، وضع آب و هوا، محصولات و خوراک، اخلاق و آداب و رسوم دقت کافی نموده است. اطلاعاتی درباره شیوه زندگی، لباس پوشیدن، آداب و عادات و خرافات، اطلاعات دینی و گفتگو از مبارزات و تعصبات فرقه ای بدست می دهد. مقدسی ابتدا اوضاع کلی جغرافیایی هر منطقه را مورد بررسی قرار داده سپس به شرح و توصیف هر شهر و بخشی مبادرت کرده است. در مورد هر بخش و شهر، مطالب گرانبهایی درباره آثار تاریخی، اوضاع اجتماعی، سیاسی و اقتصادی آنها بیان داشته است.
مروج الذهب: نوشته مسعودی از مورخان قرن چهارم ه.ق. و معاصر آل بویه است. این کتاب چکیده مطالعات او در تاریخ عمومی اقوام و امم عالم است و در واقع دایره المعارف تاریخی آن عصر محسوب می شود. این کتاب همزمان با روی کار آمدن آل بویه نوشته شده است و حوادث را تا سال ۳۳۶ ه.ق. با محوریت سرنوشت خلافت در بر دارد. این منبع چندان که باید به مسائل فرهنگی اهمیتی نداده و بیشتر توجهش به رویداد های سیاسی، آنهم بیشتر در رابطه با نهاد خلافت است. با این وجود این کتاب برای درک اوضاع سیاسی و نحوه قدرت گیری بویهیان نکات ارزنده ای دارد و وضعیت دیلمیان پیش از به حکومت رسیدن آل بویه و به قدرت رسیدن سه برادر بویی و زمینه ای را که برای به قدرت رسیدن آنها در سرزمین خلافت بوجود آمد، به ویژه درباره حکومت هایی مانند علویان طبرستان و زیاریان که بر روی کار آمدن آنان تاثیر مستقیمی داشتند، از مهترین مسائلی است که در آن بازتاب یافته است. اما از آنجا که مسعودی بخشی از کتاب خود را اختصاص به ذکر سرگذشت، وقایع و اندرز های گذشتگان و ملوک ایرانی اختصاص داده است، مندرجات آن برای فهم چگونگی تمدن ساسانیان و تاثیرات آن بر حکومت های پس از اسلام به ویژه آل بویه مفید و مهم است. این کتاب یکی از منابع مورد استفاده در تحقیق حاضر به شمار می آید.
صوره الارض: ابن حوقل از نویسندگان قرن چهارم و معاصر با آل بویه و منصور بن نوح سامانی است که در آن ایام به سیاحت و تحقیق در ایران پرداخت. این اثر مطالب سودمندی درباره ی وقایع تاریخی و جغرافبایی، توصیف شهرها و مسائل اجتماعی مردم آن عصر دارد. وی همچنین از سرزمین های تحت نفوذ خاندان آل بویه دیدن کرده است و اطلاعاتی در زمینه موقعیت جغرافیایی دیلم و پیشینه مردم آنجا دارد که می نوان از آنها نکات فرهنگی بدست آورد.
تجارب الامم: مهم ترین اثر تاریخی محمدبن محمدبن یعقوب، ملقب به مسکویه است که تا سال ۴۲۱ ه.ق. در حیات بود. سیر حوادث این کتاب بعد از طوفان نوح شروع می شود و به سال ۳۶۹ ه.ق. پایان می یابد ولی آنچه مورد استناد ما قرار گرفته است، جلد های پنجم و ششم آن می باشد که حوادث را از سال های ۲۹۵ تا ۳۶۹ ه.ق. در بر دارد. مولف چون اهل حکمت بوده، سعی کرده تاریخ را به منزله درس عبرتی تلقی نماید و حوادث را به دیده اعتبار و انتقاد بنگرد. به همین جهت کتاب او از ملاحظات اخلاقی و نکات اجتماعی سرشار شده است. از آنجا که مسکویه از دانشمندان بنام عصر خود و خازن کتابخانه آل بویه بوده و از اسناد و مدارک دولتی استفاده کرده است، نوشته اش ارزش بیشتری می یابد. اطلاعات مندرج در این کتاب از سال ۳۴۰ ه.ق. به بعد، از طریق ابن عمید و یا مشاهدات شخصی خود مسکویه تامین می شود. همچنین نوشته های وی فارغ از هرگونه تعصبات مذهبی است و حتی در برخی موارد، حامیان بویه ای خود را مورد انتقاد قرار میدهد. در این تحقیق با توجه به اهمیت این کتاب در نقل اتفاقات دوران حکومت بویهیان آنهم بصورت مجزا و کامل، مکرر استفاده شده است و از دیگر منابع مورد استفاده در این تحقیق می باشد.
تاریخ ثعالبی: نوشته ابومنصور عبدالمک بن محمد اسماعیل ثعالبی نیشابوری، ادیب و نویسنده برجسته عصر بویهیان، در تاریخ عمومی عالم تا زمان خود مولف است. ثعالبی این کتاب را به امر ابوالمظفر نصربن ناصرالدین ابومنصور سبکتکین، برادر سطان محمود غزنوی نوشته است. آنچه اکنون از این کتاب باقی است بیشتر از دو جلد نیست که شامل تاریخ پادشاهان ایران باستان، پیامبری که پادشاهی کرده اند، فراعنه، فرمانروایان بنی اسرائیل، پادشاهان حمیر، شام و عراق تا ظهور اسلام، پاشاهان روم، هند، ترک، چین و اخبار میلاد پیامبر تا رحلت است. دو جلد دیگر آن که از تاریخ خلفای راشدین تا زمان خود مولف یعنی پادشاهی ابوالمظفر ظاهرا از میان رفته است.
آن قسمت از تاریخ ثعالبی که درباره ایران باستان یعنی تاریخ پادشاهان سرزمین پارسیان از کیومرث تا یزدگرد می باشد که برای تحقیق حاضر دارای اهمیت است. زیرا متن کتاب در توصیف آداب و رسوم اولیه شخصیت های اسطوره ای و افسانه ای در اعصار باستانی ایران، نقل حوادث به یاد ماندنی، کارهای بزرگ آئین جلوس پادشاهان و جمله های فراوانی از اندرزهای شاهان اسطوره ای و ساسانی است. با توجه به اینکه حکام آل بویه به منظور احیای سلطنت و نام ایرانی به الگوبرداری از پادشاهان ایران باستان پرداخته اند لذا مندرجات این کتاب علاوه بر فهم چگونگی فرهنگ و تمدن ساسانیان، برای تحقیق حاضر منبع مفیدی است چرا که با دیدگاه مقایسه بین اقدامات و سخنان این پادشاهان باستانی با تلاش ها و اقدامات حکام آل بویه می توان احتمال داد که از گذشتگان خود در چه زمینه هایی اخذ و اقتباس کرده اند.
المنتظم فی التاریخ الملوک و الامم: نوشته ابوالفرج ابن جوزی از مورخان قرن ششم ه.ق. است. این کتاب در تاریخ عمومی عالم از ابتدا تا ۵۷۴ ه.ق. بر حسب ترتیب سال های وقایع، نگاشته شده و در واقع تا حدی تاریخ عراق به ویژه بغداد است. ارزش اصلی کتاب در این است که ابن جوزی اولین کسی است که مرحله آخر حکومت آل بویه را نگاشته است. تنها نقطه ضعف این کتاب راه یافتن تعصبات سنی گرایانه او می باشد که در زمان وی متداول بود. در این تحقیق از جلد های ۶،۷،۸ که حوادث دوران بویهیان را در بر دارد و اطلاعات خوبی درباره اقدامات عمرانی و رفاهی حکام آل بویه، برگزاری آداب و آئین هایی چون جشن غدیر، سوگواری عاشورا، تاج گذاری حکام آل بویه، القاب و خلعت های دریافتی از خلیفه عباسی، بزرگان و شعرای مداح آل بویه و درگیری های خانوادگی آن عصر ارائه میدهد، بهره گرفته شد.
الکامل ابن اثیر: یکی از کامل ترین و معتبرترین کتاب های تاریخی درباره رویدادهای عالم، در شرحی سالشمارانه و با دقت و جزئیات از آغاز تاریخ تا سال ۶۲۸ ه.ق. می باشد. اطلاعات ابن اثیر به ویژه درباره پایان بویهیان که منابع کمتر است، بسیار ارزشمند و گاه کامل کننده منابع عصر آل بویه است. نوشته های ابن اثیر در رابطه با سال های پایانی دوره بویهیان، یعنی از ۴۳۲ تا ۴۴۸ ه.ق. منسجم ترین نوشته هایی است که بجای مانده است. ابن اثیر برای نگارش حوادث دوران اولیه آل بویه بیشتر اقدام به تلخیص کتاب های مسکویه و ابوشجاع کرده است. همچنین یکی از منابع اصلی وی در تاریخ این دوره نوشته ابن جوزی بوده است. این کتاب متضمن نقل وقایع و حوادث خشک و خالی نیست. هر چند مولفه بیشتر به مسائل صرف سیاسی پرداخته است و به مسائل فرهنگی کمتر توجه کرده است، اما از لابه لای مباحث آن می توان نکات ارزنده ای در بعد مسائل فرهنگی و اجتماعی بدست آورد. نویسنده در مواردی مقتضی اطلاعات مفیدی هم درباره احوال اجتماعی و عقاید و رسوم و حتی آثار ادبی بدست داده است. بنابراین از لابه لای وقایع مربوط به سال های ۳۲۲ تا ۴۴۸ ه.ق در جلد های ۱۳،۱۴،۱۵،۱۶ ترجمه فارسی این کتاب اطلاعات مفیدی در زمینه تحولات فرهنگی دوران مورد بحث، کسب و استفاده شد.
تاریخ طبرستان: در اوایل قرن هفتم ه.ق. توسط بهاءالدین محمدبن حسین بن اسفندیار نوشته شده است. یکی از مهمترین و قدیمی ترین تاریخ های محلی درباره وضعیت سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و مذهبی شمال ایران یعنی همان منطقه ای که آل بویه از آنجا برخاستند و نیز متضمن اطلاعات دقیقی درباره دیلمیان، امامان زیدی مذهب، نقش و تاثیر علویان طبرستان در تشکیل دولت بویهیان، شرح قبیله و نسب آل بویه، فضای علمی عهد عضدالدوله و شعرای مداح وی می باشد. ارزش آن در بکار گیری مطالب کتاب هایی است که اکنون از بین رفته است. قسمت دوم که به این کتاب الحاق شده ، اگر چه روشن نیست که تالیف ابن اسفندیار باشد اما اطلاعات قابل توجهی پیرامون مناسبات و توافقات سامانیان و زیاریان با حکام آل بویه و مدت استیلای آن بر طبرستان ارائه میدهد.
البدایه و النهایه:این کتاب نوشته عمادالدین ابوالفداء اسماعیل بن عمر بن کثیر، مورخ، مفسر و محدث مشهور و معروف به ابن کثیر دمشقی(۷۰۱تا۷۷۴ ه.ق) می باشد. وی مانند ابن اثیر کتابش را به صورت سال شمار تعریف کرده است و سال به سال وقایع را ذکر کرده است. وی با اینکه اکثر وقایع و اتفاقات را ذکر می کند ولیکن موضع شدیدی نسبت به شیعیان دارد و در برابر غیر مسلمانان معتدل تر است. وی با اینکه از شأن و مقام علمای شیعه یاد می کند ولی تشیع آنان را موجب کاهش اعتبارشان دانسته است و از شیعیان در همه جا با لفظ رافضی یاد می کند. در این تحقیق از جلد ۱۱ این کتاب استفاده شده است.
تاریخ ابن خلدون: تالیف ابوزید عبدالرحمن بن محمد معروف به ابن خلدون می باشد که در سال ۷۳۲ ه.ق در تونس به دنیا آمد. این کتاب بر اساس سنوات مرتب نشده است بلکه ابن خلدون وقایع مربوط به هر سلسله را که مورخان بر حسب سنوات در جاهای مختلف آورده اند همه را در یک جا گرد آورده است و چون در ابتدا و انتهای هر خبر به عبرت های حکمت آمیز پرداخته العبر نام نهاده شده است. این کتاب یکی از جامع ترین تاریخ هایی است که در عالم اسلام تالیف گردیده است. در این تحقیق از مجلدات ۲و۳ این کتاب در خصوص وقایع مربوط به دولت آل بویه و اقدامات فرهنگی آنان مورد استفاده قرار گرفته است.
احیای فرهنگی در عهد آل بویه: اثری است از جوئل کرمر که علاوه بر اشاره به تاریخ آل بویه، به فرهنگ این دوره بیشتر پرداخته است. همانطور که از نام کتاب بر می آید وی این دوره را رنسانس اسلامی دانسته است. در این تحقیق از بخش های فرهنگی کتاب کرمر استفاده شده است. مؤلف در این کتاب می‌خواهد نشان دهد در عصر رنسانس اسلامی، شکوفایی فرهنگی جهان اسلام در دوران حکومت روشن‌اندیش آل بویه دارای اهمیت تاریخی است.
مقصود از رنسانس اسلامی در کتاب کرمر،احیای معارف و ادب قدیم و شکوفایی فرهنگی در مهد تمدن اسلامی است نه نوزایی یا احیای خود اسلام. بیان اصلی این نوزایی در کتاب کرمر، یک انسان‌گرایی فلسفی بود که میراث علمی و فلسفی دوران باستان را شعار و آرمان فرهنگی و آموزشی خود شمرده است.
فصل دوم
فرهنگ تشیع در عهد آل بویه
۱- مقدمه
برای بررسی کارکرد تنظیمی و تقویمی مکتب تشیع بر فرهنگ ایرانی در عهد آل بویه، از یک سو اطلاع از گستره حضور و نفوذ تشیع در ایرانِ دوره بویهیان با وجود مکاتب، ادیان و مذاهب رقیبی مانند، زرتشتیان، مسیحیان، یهودیان و اهل سنت از وجوه اجنتاب ناپدیر تحقیق حاضر بود. از این رو برای ایضاح موضوع، فصل جداگانه ای برای بررسی وضعیت مذهب تشیع در آل بویه در نظر گرفته شد. از سوی دیگر، مقدم بر بررسی تاریخیِ تاثیر فرهنگ شیعی بر فرهنگ ایرانی، اطلاع از وضیعت مکتب تشیع، اعم از استقرار، ترویج و میزان نفوذ آموزه های آن بر فرهنگ ایرانی ضروری به نظر می رسید. اینکه آل بویه با کدام مقاصد و اهداف سیاسی مبادرت به حمایت، تقویت و ترویج مذهب تشیع نموده اند، برای تحقیق حاضر موضوعیتی ندارد. اما اینکه چه تاثیرات تنظیمی و تقویمی بر هویت و ملیت فرهنگی ایرانیان داشته است، پرداختن به تشیع و نسبت آن با آل بویه ضرورت پیدا می کند.
اوضاع مذهبی در همه ی زمان ها، یکی از مهم ترین معیارهای تعیین کننده ی اوضاع اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است. بدون توجه به انگیزه های مذهبی و شناخت واقعیت های موجود، نه حاکم می تواند حکومت کند و نه مورخ می تواند قضاوت تاریخی درست داشته باشد. همچنین دولت هایی که در مهد مذهب نشو و نمو می کنند، یا آنها خود طرفدار مذهب اند و یا به طرفداری منسوب اند. حمایت حکومت از یک دین یا مذهب در گسترش آن، نقش دارد. حال چه این حمایت به شکل رسمیت بخشیدن به مذهبی و چه به شکل تسهیل و تسریع در امور تبلیغی و پرهیز از هر گونه مانع تراشی در این مسیر باشد. روند گسترش این مذهب و غلبه فرهنگ شیعی در جامعه به طور رسمی در زمان حکومت آل بویه آغاز گردید، و این دولت یکی از معدود دولت هایی است که هم صبغه ی ایرانی و هم رنگ مذهبی شیعی داشته است؛ فرهنگ شیعی به عنوان فرهنگ غالب در جامعه اسلامی در این دوران مطرح شد، به بیان دیگر در دوره حکومت بویهیان بود که تا حدود متنابهی غبار غربت از چهره تشیع زدوده شد.محورهای مهم فعالیت آل بویه که به گسترش مذهب تشیع انجامید. ترویج و توسعه آداب و مراسم شیعی، تربیت علماء دینی، گسترش جغرافیای مذهبی شیعه امامیه و توسعه مشاهد شریفه اهل بیت می باشد.
روزگار آل بویه با آزادی نسبی مردم در سراسر قلمرو حکمرانی آنان مصادف بود. علت آن، ضعف دستگاه خلافت عباسی و همچنین تساهل و تسامح مذهبی بویهیان بود. از این رو داعیان و مدعیان دینی، خاصه علما فرصت میابند آموزه های اعتقادی خویش را تبلیغ کنند. به نظر می رسد در اثر آزادی نسبی به وجود آمده در سایه ضعف خلفایی مانند مأمون که از اعتزال حمایت می کردند یا متوکل که از اشاعره پیروی می نمود، سبب شده بود بحث های کلامی شدیدی بین گروه های مختلف که مهمترین آن، در گروه معتزله و اشاعره بود، رواج یابد و عامه مردم نیز از روی تعصب و علاقه به این بحث ها بپردازند و خود را اهل اطلاع بدانند(فقیهی، ۱۳۶۵ش، ص ۴۴۱).
سیطره آل بویه در عراق و تسامح آنان در حدی بود که همه فرقه ها اعم از شیعه و سنی به اظهار نظرمی پرداختند. آزادی مذهب به اندازه ای بود که حتی حکام و امرای یک منطقه، هر یک به مذهبی معتقد بودند.
حاکمان آل بویه به عنوان دولتی شیعه و برخوردار از سنت های سیاسی و میراث فرهنگی ایرانی، صمیمانه به پیشرفت علم وتمدن اسلامی خدمت کردند. صبغه ی ایرانی و رنگ مذهبی شیعه خاصه تسامح و تساهل ایشان که ناشی از تفکر عقلانی شیعه است، سبب رونق گرفتن عقاید فرهنگی ایرانیان شده بود. این عهد را دوران شکوفایی علمی و عصر طلایی می توان توصیف کرد، در ضمن نقش خاندان حکومتی آل بویه در ایجاد نشاط علمی، عظمت حیات علمی، تسلط آنان بر بغداد و خلافت اسلامی و نیز تلاش آنان در گسترش آموزهای شیعی را می توان میراث امت اسلامی و تاریخ اسلام دانست.
موضع گیری های صریح خلفای عباسی در برابر شیعه، به حکومت آل بویه اجازه داد تا شیعه نیز مانند سایر فرقه ها، اظهار وجود کند. زیرا در سایر زمان ها، برای شیعه حق اظهار وجود نداشته است(بوسه، ۱۳۸۱ش، صص ۲۴۹و۲۴۸). این دولت با اینکه شیعی بود، به دلایل اینکه بر جمعیت کثیری ازاهل سنت حکومت می کردند، از تعصب اجتناب می ورزیدند و رفتار مسالمت آمیزی بین فرقه های دینی داشتند. تمکین و احترام آنان به خلفا و پذیرش منصب و لوای آنان حکایت از این امر دارد(کرمر، ۱۳۵۷ش، ص ۸۲). مهمترین امتیازی که دولت آل بویه برای شیعیان داشته است، تظاهر علنی به عقایدشان بدون نیاز به آنان، برای گذرندان حکومت خویش بود(کاردت، ۱۳۸۳ش، ص ۱۶۷۷).
به گفته لین پول، فرمانروایان بویهی با دیدی احترام آمیز به عقاید دیگران می نگریستند و با سعه صدر و غیر مستبدانه رفتار می کردند و از سماحت نظر و انعطاف پذیری بیشتری برخوردار بودند و در این خصوص تسامح و تساهل داشتند(پول، ۱۳۱۳ش، ص ۱۲۶). سیاست مذهبی مبنی بر تساهل و تسامح آل بویه نه تنها شامل اهل سنت می شد، بلکه اقلیت های دینی غیر مسلمان نیز در سایه حکومت آنان، از شأن و منزلتی برخوردار بودند(زرین کوب، ۱۳۶۸ش، ج ۲، ص ۴۰۸). به گفته فرای، بویهیان حتی غیر مسلمانان تحت فرمانروایی خویش را در انجام مراسم مذهبی شان آزاد می گذاشتند(فرای، ۱۳۷۳ش، ص ۳۸۶).
مسیحیان در بیمارستان ها و نیز مدارس فلسفی و علوم ریاضیات و نجوم بدون آنکه مجبور باشند تقیه کنند، به کار مشغول بودند. عضدالدوله، وزیر صمیمی و کاتبی ریاضی دان به نام نصر بن هارون داشت. علاوه بر مسیحیان، صابئین نیز از احترام برخوردار بودند(زرین کوب، ۱۳۸۰ش، ص ۴۱). بنابراین با اینکه در این حکومت ، مذاهب دیگر آزاد بودند و اهل سنت همچنان به فعالیت خود ادامه می داد ولی اظهار اخلاص ایرانیان (آل بویه)، به علی بن ابیطالب و آل او و دستور برگزاری مراسم سوگواری امام سوم و اعیاد دیگر موجب تحریک اهل تسنن خاصه خلفای عباسی می شد. آنان وقتی از نظر بحث مناظره و منطق نمی توانستند پاسخگو باشند، سعی در آزار و اذیت زائران امام حسین(ع) و حتی تحریک آنان می کردند(فقیهی، ۱۳۶۵ش، ص ۶۷۰ ).
این حکومت به لحاظ تفکر، اعتقاد و نقش سیاسی، بر وفق روند حاکمیتی خلافت عباسی نبود، اگرچه خلفای عباسی، خود به طور جبری یا از روی رضایت، حکومت آل بویه را پذیرفته بودند. القاب گوناگون نظیر عمادالدوله، معز الدوله، رکن الدوله، عضدالدوله و مانند آن نشان از حمایت جدی آنان از حکومت آل بویه است (فقیهی، ۱۳۵۷ش، صص ۱۳۸و۱۳۷).
به اعتقاد کرمر گرچه بغداد و سایر سرزمین ها، مهد شکوفایی محسوب می شد، ولی تنزل اقتصادی و ناآرامی اجتماعی نیز وجود داشت. وی معتقد است که در این زمینه باید حکومت حکمرانان آل بویه حفظ شود، زیرا جریان انحطاط شهری پیش از به قدرت رسیدن آنان آغاز شده بود و اگر بتوان آن ها را سرزنش کرد، فقط برای این است که آنان این جریان را متوقف نکردند(کرمر، ۱۳۵۷ش، ص ۸۹). در هر حال تنزل اقتصادی و ناآرامی اجتماعی در دوران آل بویه، از پیش از به قدرت رسیدن آنان آغاز شده بود ولی باز هم می کوشیدند که از جریان شدید این نا آرامی ها بکاهند و شرایط را بهبود ببخشند(همان). از جمله آنها معزالدوله بود که زمانی وارد بغداد شد، به سدبندی و ترمیم سدهای شکسته پرداخت، بغداد آباد شد و اجناس و خوراکی ارزان گردید(فقیهی، ۱۳۵۷ش، ص ۴۲۲).
دیگری عضد الدوله بود که در جهت بهبود اوضاع کشاورزی برای افزایش محصولات اقدامات لازم را انجام داد است. وی کوشش می کرد که درآمدش زیاد و مخارجش کم باشد. در مورد خرج های غیر ضروری امساک می کرد. عواملی که موجب درآمد مملکت او شد، در درجه اول امنیت بی سابقه ای بود که باعث رونق تجارت و داد وستد شد. فعالیت های او در امر سدبندی و پیشرفت زراعت و باغداری عامل دیگر بود. کمک هایی به عنوان مساعده به مردم و کشاورزان می کرد. گویند رقم خراج و عایدات حکومت بطور بی سابقه ای فزونی یافت.(همان، ص ۴۲۴) علاوه بر این موارد وی نظارت در امور شخصی را به مانند نظارت در امور مملکتی بخوبی انجام داد. وقتی جایی فتح می شد، از اموال به دست آمده صورت برداری می کرد. مقرری عمال دیوانی را پیش از موعد می پرداخت و وقتی از یکی از کارگزارنش از کار برکنار می شد، به مقدار احتیاج به او می پرداخت و چون به کار باز می گشت، از مقرری او کسر می کرد.برای مردم رسوم صحیحی قرار داد و رسم های زائد را از بین برد(فقیهی، ۱۳۵۷ش، صص ۴۳۵-۴۲۳). وضعیت برید یا پیک در این زمان مرتب بود(همان، ص ۳۵۹). محتسب از مهمترین مشاغل زمان آل بویه، که وظیفه امر به معروف و نهی از منکر را به عهده داشت و تمام امور شهر از توجه به نظم و نظارت و رسیدگی به وضع کلیه ی اصناف و صاحبان حرفها و اوضاع عمومی مردم زیر نظر او بود(تنوخی، ۲۰۰۱م، ج ۲، ص ۱۱۰).
نقایب از مناصب اجتماعی بود و از زمان خلافت مهدی عباسی برای سرپرستی امور علویان و عباسیان مرسوم شده بود. از آغاز پیدایش با سمت نقابت خصوصاً در زمان آل بویه بیشتر مربوط به نقابت اشراف علوی بود. از جمله وظایف نقیب این بود که در صحت نسب اشراف دقت کند و مواظب باشد که غیر شریف
و سادات خود را در زمره آنها قرار ندهد(فقیهی، ۱۳۵۷ش، ص ۳۶۶). عامه مردم با اعتقادات مذهبی خویش بر اساس یکی از مذاهب رایج آن روز زندگی می کردند. تجربه مزدی با اهمیت تلقی می شد در چنین محیطی ترسل و نامه نویسی به صورت قابل مشهور خلق ادبی درآمد و در تاریخ نویسی نفوذ کرد. حاصل فردیگروی به جهان وطنی انجامید و در عهد آل بویه بغداد وعده گاه افراد گوناگون با سوابق مختلف نژادی، فرهنگی، دینی از گوشه و کنار جهان اسلام بود(کرمر، ۱۳۵۷ش، ص ۴۵).
اوضاع اقتصادی، اجتماعی آل بویه از ویژگی های خاصی برخوردار است که عمده آن بازتاب و باقی مانده دوران قبل از آنان است. بیشتر خرابی های موجود ناشی از عملکرد خلفا و حکومت ترکان بر دستگاه خلافت بود. آل بویه و به ویژه عضدالدوله و فرزندان وی تلاش کردند که بخشی از این مشکلات را برطرف کنند و توفیقات نسبی هم نصیب آنان شد(فدایی عراقی، ۱۳۸۳ش، ص ۵۴).
۲- اسلام شیعی و حکومت آل بویه
شیعیان، پیش از به قدرت رسیدن آل بویه در شهرهای بزرگ و محله های مخصوص حضور داشتند. در ایران و عراق اغلب شیعیان، جعفری و اثنی عشری بودند. اما اسماعیلی و زیدی نیز وجود داشت. شهر قم مهمترین پایگاه شیعه در ایران بود. آنگاه کاشان و سپس کرج ابودلف در نزدیکی اراک فعلی ( کره رود )، آوه میان قم و ساوه، تفرش و فراهان، محله های نزدیک ساری، و محله ای از ری، قزوین و بخش مهمی از اهواز و نیشابور و همدان، شیعیان حضور داشتند.(یاوقوت جموی،۱۹۹۰م،ج۴،ص۳۹۷) در عراق عرب نیز، محله ی کرخ در شرق دجله و شهرهای نجف، کوفه، کربلا، حلّه و بصره از مراکز مهم شیعیان بحساب می آمد. شیعیان به سبب اعتقادات خویش همیشه در رنج بوده و همواره مظلومیت را بعنوان اصل برای خود پذیرفته است و رفتار تند و زشت خلفا با امامان راستین آنها، همیشه موجب تسلی آنان بوده است.در قرن چهارم اختلاف میان شیعه و سنی(بنی عباس) بشدت برقرار بود، ودلیل مخالفت بنی عباس با آل بویه، تشیع این سلسله بود. آل بویه معتقد بودند که بنی عباس خلافت را از صاحبان اصلی آن غصب کرده و دیگر دلیلی برای اطاعت از بنی عباس وجود ندارد. به همین علت تنها سلسله ای بودند که هیچ گونه وابستگی به حکومت عباسی نداشت؛ و قدرت خود را مدیون تلاش و شمشیر زنی بنیانگذاران خود می دانست (فیض الله زاده، ۱۳۸۶ش، ص۳۶۶).
به قدرت رسیدن آل بویه در بغداد باعث تقویت تشیع گردید، قبل از آل بویه، شعارهای شیعه علنی نبود و به ندرت اتفاق می افتاد که بتوانند آشکارا شعائر و مناسک خود را برپا کنند. از زمان تسلط آل بویه بر عراق و از میان بردن اختیارات خلیفه فعالیتهای شیعه، کم و بیش علنی شد.
تلاش های آل بویه در این زمینه نتایجی را به دنبال داشت که برخی از آنها عبارتند از:
گفتن «اشهد ان علیاً ولی الله» و « حی علی خیر العمل» در اذان(نحوی، ۱۳۸۱ش، ص ۵۱).
گفتن شعر در مدح ائمه خصوصاً در واقعه کربلا و رسمیت آن از جانب آل بویه(همان).
رفتن به زیارت ائمه اطهار علیهم السلام و حتی توجه به زوار و ساختن استراحتگاه برای زائران(همان).