ث) کارایی اقتصادی: این نوع کارایی از حاصلضرب کارایی فنی در کارایی تخصیصی حاصل می شود. طبق تعریف، کارایی اقتصادی را توان بنگاه در به دست آوردن حداکثر سود ممکن با توجه به قیمت و سطوح نهادهها میدانند. در حقیقت کارایی اقتصادی، در صورتی تحقق مییابد که علاوه بر عدم اتلاف منابع، بهترین استفاده از آن ها صورت گیرد که این امر، معمولاً مستلزم انتخاب ترکیبی از نهاده است که کمترین هزینه را داشته باشد (دادگر، ۱۳۸۰).
۳-۲-۲- تفاوت کارایی و بهره وری
در سالهای اخیر، اصطلاح بهره وری و کارایی متناوباً توسط برخی از کارشناسان کشور به صورت مترادف به کار برده شده، در حالی که دقیقه به یک معنی نیستند. برای روشن تفاوت میان این دو اصطلاح، یک فرایند ساده با یک ورودی (X) و یک خروجی (Y) را در نظر بگیرید. در شکل (۲-۲) منحنی OF نشان دهنده تابع مرزی است که ارتباط بین ورودی و خروجی را نشان می‌دهد. این تابع حداکثر میزان خروجی قابل حصول از ورودی را نشان می‌دهد. چنانچه بنگاهی بر روی این تابع قرار بگیرد، کارا می‌باشد یعنی این بنگاه با بهره گرفتن از نهادههای موجود، بیشترین خروجی را داشته است ولی بنگاههایی که در زیر این تابع قرار دارند، با عدم کارایی مواجه میباشند. در این شکل نقطه A نشان دهنده نقطهای غیر کارا و نقطه B نشان دهنده نقطه کارا هستند. با بهره گرفتن از شکل (۲-۲) می‌توان مجموعه تولید قابل دسترس را نیز مشخص نمود که شامل تمام نقاط روی منحنی تابع مرزی (OF) و زیر آن تا محور افقی میباشند. نقاط روی تابع مرزی، مجموعه ای از نقاط کارآمد را نمایندگی مینمایند. برای توضیح اختلاف بین کارایی و بهره وری از شکل (۲-۳) استفاده می شود. در این شکل، برای اندازه گیری بهره وری در نقاط مورد نظر، دسته خطوطی را از مبدأ مختصات با شیب Y/X به آن نقاط رسم نموده که معیاری برای اندازه گیری بهره وری می‌باشد. اگر بنگاهی که در نقطه A فعالیت می نماید به نقطه کارای B نقل مکان نماید، آشکار است که شیب خط مورد نظر افزایش مییابد، که نشان دهنده بهره وری بالاتر در نقطه B می‌باشد. همچنین با حرکت از نقطه B به نقطه C (نقطه مماس) شیب خط مماس بر منحنی افزایش بیشتری خواهد یافت، و در نقطه C به حداکثر خود خواهد رسی که بیانگر نقطه حداکثر ممکن بهره وری خواهد بود. نقطه C مثالی از صرفهجویی ناشی از مقیاس اقتصادی بنگاه و مقیاس بهینه فنی است. فعالیت در هر نقطه دیگری بر روی تابع تولید مرزی باعث کاهش بهره وری خواهد شد. پس نتیجه میگیریم که بنگاهی ممکن است به لحاظ فنی کارا باشد (نقطه B) ولی ممکن است بتواند با بهره گرفتن از صرفه‌جویی‌های ناشی از مقیاس، بهره وری خود را بهبود بخشد (نقطه C) (علی‌نژاد ودیگران، ۱۳۹۰).
F
Y
Y
Y
●
B
Y
A
Y
●
O
Y
شکل ۲-۲- تابع تولید مرزی و کارایی فنی
X
F
Y
Y
Y
●
B
Y
C•
A
Y
●
X
O
Y
شکل ۲-۳- بهره وری، کارایی فنی و مقیاس اقتصادی
۴-۲-۲- اندازه گیری کارایی
در اواسط قرن بیستم، مدیران و مشاوران اقتصادی آن ها متوجه شدند که تصمیم گیری بدون به کار بردن روش‌های علمی، باعث اعمال نظرات فردی میگردد. از آنجایی که گردآوری اطلاعات در مورد کارایی واحدها جز ملزومات محاسبه بهره وری می‌باشد، لذا بهره وری هر سیستم تابعی از کارایی و اثربخشی در نظر گرفته می شود که در آن منظور از سیستم، مجموعه ای است که واحدهای تحت ارزیابی از آن انتخاب میشوند و کارایی یک واحد بدین معنی است که آن واحد از امکانات موجود بیشترین سود را حاصل نموده است. اما برای محاسبه علمی کارایی تا کنون روش‌های مختلفی ارائه شده است که می‌توان مجموع این روش‌ها را در دو دسته روش‌های پارامتری و روش‌های ناپارامتری تقسیم‌بندی نمود. روش‌های پارامتری، آنهایی هستند که برای محاسبه کارایی نیازمند به تعریف تابعی به نام تابع تولید میباشند مانند رگرسیون. تابع تولید نشان دهنده رابطه موجود بین منابع تولیدی مورد استفاده یک سازمان (یعنی ورودی ها) و کالا یا خدمات به دست آمده (یعنی خروجیها) می‌باشد، در یک زمان واحد . بدون در نظر گرفتن قیمتها (لفت ویچ، ۱۳۵۴). تابعی است که بیشترین خروجی را از ترکیب ورودی ها حاصل میسازد و بهترین واحد را روی شکل قرار می‌دهد. محاسبه این تابع در حالت کلی دشوار است (کریمخانی، ۱۳۹۲) و روش‌های ناپارامتری آنهایی هستند که برای محاسبه کارایی نیازی به تخمین تابع تولید ندارند ازجمله این روش‌ها می‌توان به روش تحلیل پوششی (فراگیر) داده ها[۹۷] اشاره کرد.
اصولاً معرفی انواع روش اندازه گیری کارایی از طریق علمی، بر اساس روش فارل[۹۸] (۱۹۵۷) صورت میگیرید. فارل پیشنهاد نمود، مناسب‌تر است که عملکرد یک واحد با عملکرد بهترین واحد موجود در آن صنعت مورد بررسی قرار گیرد. این روش دربردارنده مفاهیم تابع تولید مرزی است که به عنوان شاخصی برای اندازه گیری کارایی به کار میرود. از جمله روش‌های پرکاربرد و سادهای که در اندازه گیری کارایی به کار میرود، روش تحلیل پوششی (فراگیر) داده ها می‌باشد. این روش با توسعه دیدگاه فارل در سال ۱۹۷۸ توسط چارنز، کوپر و رودز[۹۹] معرفی شد.
۳-۲- تحلیل پوششی داده ها و مفاهیم آن
اندازه گیری کارایی به خاطر اهمیت آن در ارزیابی عملکرد شرکتها و یا سازمان‌ها همواره مورد توجه بوده است. تحلیل پوششی داده ها ابزار توانمندی است که امروزه به صورت چشمگیری در ارزیابی عملکرد سیستمهایی با چندین و چندین خروجی کاربرد یافته است. رشد مستمر و کاربرد فراوان این تکنیک در سی سال اخیر، چه در بعد بسط تئوری و چه در قلمرو کاربردی، آنچنان بوده که حتی شگفتی خود صاحب‌نظران را برانگیخته است (جهانشاهلو دیگران، ۱۳۸۹).
این تکنیک، با بهره گرفتن از برنامه ریزی خطی، ورودی ها و خروجیهای چندگانه را با تخصیص وزن‌هایی که از حل مدل به دست می آید به یکی ورودی و یک خروجی تبدیل می کند و کار ارزیابی کارایی را انجام می‌دهد (معماریانی و ساعتی، ۱۳۸۱).
در این‌روش نیازی به تخمین تابع تولید نیست و کارایی یک واحد تصمیم گیری، نسبت به کارایی سایر واحدهای تصمیمگیر، با توجه به مقادیر ورودی و خروجیهای آن ها مشخص می شود (رزومی و دیگران، ۱۳۸۳).
منظور از واحد تصمیم گیری، یک جز عنصر که می‌تواند سازمان، واحد تولیدی، واحد خدماتی، یک بخش و… باشد که در یک مجموعه مستقلاً در حال فعالیت بوده و با مصرف تعدادی منبع به عنوان ورودی، تعدادی خروجی را تولید می‌کند. مفهوم تولید در مورد DMU به صورت عام مورد استفاده قرار می‌گیرد و صرفاً به معنای تولید کالا نیست (چارنز و دیگران، ۱۹۷۸).
ورودی ۱
خروجی ۱
واحد تصمیم گیری
⁞⁞⁞⁞
⁞⁞⁞⁞
ورودی ۲
⁞⁞⁞⁞
⁞⁞⁞⁞
خروجی ۲
ورودی m
خروجی s
شکل ۲-۴- مفهوم واحد تصمیم گیری
