تعهدات اختیاری:

در این تعهدات، تعهد یک موضوع بیشتر ندارد، ولی به متعهد اختیار داده می شود که موضوع دیگری را به جای آن ایفاء کند، به عنوان مثال: در قرارداد بیع شرط شود که فروشنده ده تن پنبه خریداری و به خریدار تحویل دهد و در صورتی که دردسترس او نباشد، یک میلیون ریال بدهد، یا در صورت غبن، خریدار می‌تواند عقد را فسخ یا مطالبه خسارت نماید، موضوع تعهد یک چیز بیشتر نیست، اما با دادن چیز دیگری به جای آن ذمه متعهد بری می شود.^[۵۰]

اقسام تعهد به اعتبار هدف و مفاد:

از این جهت تعهدات را می توان به تعهد وثیقه ای، تعهد مواظبت و تعهد به نتیجه یا غایت تقسیم نمود.

تعهد وثیقه ای:

هر تعهدی که هدف از آن تقویت یا تضمین یا تأمین تعهد موجود دیگری باشد، تعهد وثیقه ای نام دارد، مانند تعهد ضامن در عقد ضمان در صورتی که قائل به ضم ذمه باشیم یا بر اساس همان نظریه نقل ذمه به ذمه نیز که ماهیت عقد ضمان را در حقوق مدنی، تشکیل می‌دهد به منظور تأمین دین مدیون ضمان واقع گردد^[۵۱]؛ یا تعهد کفیل در عقد کفالت که هدف از آن تأمین امنیت خاطر مکفول له است از اینکه هرگاه مدیون را جهت اجرای تعهدش بخواهد توسط کفیل حاضر خواهد شد.

تعهد به مراقبت یا تعهد به وسیله:

هرگاه مفاد و مضمون تعهد، مقتضی آن باشد که متعهد فقط باید تمام تلاش و سعی خود را در زمینه مراقبت از موضوع به کار ببرد و یا تمامی توانایی خود را در جهت رساندن به هدف به کار گیرد، هرچند که ممکن است مقصود نهایی که حصول نتیجه معینی است حاصل نگردد، گفته می شود که چنین تعهدی، تعهد به مراقبت یا مواظبت و یا وسیله است، مانند تعهد پزشک معالج بیمار که متعهد، تمام آنچه را که به اقتضای تخصص شغلی خود می‌تواند در جهت مداوای مریض به کار گیرد، یا تعهد وکیل دعاوی که می بایست از مهارت و توانایی‌های حقوقی خویش در جهت اثبات حق موکل خود در محکمه به نحو احسن و متعارف استفاده کند.^[۵۲]

تعهد به نتیجه:

این تعهد را که تعهد غایت نیز می‌گویند، عبارت است از تعهدی که به موجب آن متعهد، انجام کار معین را به عهده می‌گیرد به گونه ای که آن را به نتیجه مطلوب برساند، مانند آن که پیمانکاری متعهد می شود که پلی را بسازد، او در اجرای تعهد خود پل را می‌سازد و مواظبت های لازمه را هم به عمل می آورد، لیکن پیش از تحویل کار به کارفرما در اثر سیل منهدم می شود، ‌بنابرین‏ به تعهد خود عمل نکرده است، زیرا در این گونه تعهدات، تعهد زمانی انجام می شود که هدف مطلوب به دست آید، پل ساخته شده و کامل تحویل داده شود یا بار ارسال شده توسط مؤسسه حمل و نقل، به مقصد برسد.^[۵۳]

در حقوق ایران تعهد متصدی حمل و نقل از نوع تعهد به نتیجه است، چنان که ماده ۳۸۶ قانون تجارت در این زمینه مقرر داشته که: «اگر مال التجاره تلف یا گم شود، متصدی حمل و نقل مسئول قیمت آن خواهد بود، مگر اینکه ثابت نماید تلف یا گم شدن مربوط به جنس خود مال التجاره یا مستند به تقصیر ارسال کننده یا مرسل اله و یا ناشی از تعلیماتی بوده که یکی از آن ها داده‌اند و یا مربوط به حوادثی بوده که هیچ متصدی مواظبی نیز نمی توانست از آن جلوگیری نماید.^[۵۴]

اقسام تعهد به اعتبار میزان استحکام:

از جهت میزان استحکام، تعهدات را به شرح زیر به لا زم و جایز و قابل رجوع تقسیم کرده‌اند.

تعهد لازم:

به تعهدی می‌گویند که متعهد به دلخواه خود نتواند آن را به هم بزند، مگر اینکه حق خیار داشته باشد، تعهد لازم هم دو قسم است:

اول: تعهد لازم ناشی از عقد: مانند تعهد بایع و تعهد مشتری و یا تعهد زوجین در عقد نکاح.

دوم: تعهد لازم ناشی از ایقاع: مانند تعهد شفیع پس از اخذ به شفعه و تعهد ابراء کننده پس از ابراء.

در خصوص این قسم از تعهدات این سوال مطرح است که آیا با فوت و جنون و سفه متعهد یا
متعهد له، تعهد از بین می رود؟

که به نظر باید ‌به این سوال پاسخ منفی داد، زیرا وصف لزوم و جواز در حقیقت وصف عقد است که سبب ایجاد تعهد است نه وصف تعهد که مسبب و معلول از عقد و عمل حقوقی است.

و اقاله و فسخ هم در این گونه تعهدات راه ندارند، زیرا اقاله و فسخ مربوط به تعهدات لازم است.

تعهد قابل رجوع:

هر تعهدی که متعهد بتواند بدون استناد به حق خیار، آن را بر هم بزند و به موت و جنون و سفه هم از بین نرود، تعهد قابل رجوع است مانند تعهد قابل رجوع است مانند تعهد مالک در ماده ۴۴ ق.م که می‌گوید: «در صورتی که مالک برای حق انتفاع، مدت معین نکرده باشد حبس مطلق بوده و حق مذبور تا زمان فوت مالک خواهد بود، مگر اینکه مالک، قبل از فوت خود رجوع کند.»^[۵۵]

اقسام تعهد به اعتبار استقلال و وابستگی:

تعهدات از حیث استقلال یا وابستگی به تعهد اصلی و تعهد تبعی تقسیم می شود.

تعهد اصلی:

تعهدی است که هدف اصلی و اولیه طرفین قرارداد باشد و از حیث وجود و زوال و صحت و بطلان استقلال داشته باشد و به هیچ تعهد دیگری وابسته نباشد.

تعهد تبعی:

تعهدی است که ضمن تعهد اصلی و یا به منظور تضمین و اجراء تعهد اصلی به عهده گرفته شود، مانند شرطی که ضمن عقد می‌شود و به موجب آن تعهدی به عهده مشروط علیه قرار گیرد (مانند تعهد به دادن وجه التزام) و هم چنین است تعهد به دادن وجه التزام که جدای از عقد اصلی و به موجب سند جداگانه به عهده گرفته می شود. ^[۵۶]

اقسام تعهد به لحاظ قائم بودن به شخص:

از این جهت تعهد را به تعهدات قائم به شخص، تعهدات غیر قائم به شخص و تعهدات مرکب تقسیم کرده‌اند.

تعهدات قائم به شخص:

هر تعهدی که به شخص متعهد یا شخص متعهد له بستگی داشته باشد، تعهد قائم به شخص است. پس تعهد قائم به شخص دو قسم است:

اول: تعهد قائم به شخص متعهد، مانند تعهد نقاش مشهور به تهیه یک تابلو نقاشی و تعهد کفیل به احضار مکفول.

دوم: تعهد قائم به شخص متعهدله، یعنی جنبه مثبت تعهد، قائم به شخص متعهدله است، مانند حق عمری و رقبی و سکنی که قائم به شخص متعهدله است لذا نمی توانند مورد عقد را عاریه بدهند یا اجاره دهند یا به ارث برسد.

هم چنین تعهد قائم به شخص از جهت دیگر دو قسم است:

الف- ناشی از عقد مانند تعهد کفیل در عقد کفالت.

ب- ناشی از ایقاع، مانند تعیین یکی از دو دین در ماده ۲۸۲ ق.م که می‌گوید: «اگر کسی به یک نفر دیون متعدد داشته باشد، تشخیص اینکه تأدیه از بابت کدام دین است، با مدیون می‌باشد.

تعهدات غیر قائم به شخص:

هر تعهدی که قائم به شخص متعهد یا متعهد له نباشد تعهد غیر قائم به شخص است.