از اوایل قرن سوم هجری به بعد شاهد ظهور فرهنگ ترکیبی و مشترک اسلامی- شیعی با ایرانی هستیم که آموزه های آن در رفتارهای فرهنگی اجتماعی ایرانیان تنظیم و تثبیت گردیده است و تجلی آن در عرصه های حکمت، ادبیات، هنر، علم، اخلاق، معماری ایرانیان بوده است. ایرانیان پس از حیرت اولیه ناشی از سقوط وضعیت قبلی و ورود عناصر جدید از طریق تطبیق خود با ارزش های و هنجارهای جدید فرهنگی- اجتماعی که منبعث از دین اسلام بود به هویتی نوین دست یافتند. اسلام شیعی به مثابه پدیده ای خودی تلقی شد و به تدریج از تلاقی فرهنگ ایرانی با فرهنگ اسلامی و همسویی آنها فرهنگ سومی متولد شد که در دوره آل بویه به بار نشست. این دوره به عصر زرین تمدن اسلامی مشهور گشت که اوج ترقی آن در قرون سوم تا پنجم هجری است.
۴- اهداف تحقیق:
اهداف مهم پژوهشی در این تحقیق به این شرح خواهد بود: بررسی تاثیر آموزه های مکتب تشیع بر فرهنگ ایرانی در عهد آل بویه، بررسی میزان استقبال ایرانیان از فرهنگ تشیع، در عهد آل بویه، بررسی میزان تاثیر اندیشمندان دینی – مذهبی، در کشورداری بویهیان و همچنین بررسی زمینه های تعامل فرهنگیِ ایرانی و اسلامی در عهد آل بویه.
۵- سوالات اصلی تحقیق
فرهنگ تشیع چه نقشی در فرهنگ ایرانی عهد آل بویه داشت؟
قرابت و همسویی فرهنگ شیعی و فرهنگ ایرانی چگونه بوده است؟
۶- فرضیه های تحقیق
فرهنگ تشیع بر فرهنگ ایرانی نقش تنظیمی- تقویمی داشته است.
اصالت های ارزشی فرهنگ شیعی و فرهنگ ایرانی دارای قرابت و همسویی بوده اند.
۷- موانع و مشکلات و محدودیت های تحقیق
این پژوهش مشکلات فراوانی پیش روی خود داشت. از جمله مشکلات مهم این بود که تاثیر تنظیمی-تقویمی فرهنگ شیعی بر فرهنگ ایرانی، برای نخستین بار مورد بررسی و گردآوری قرار می گرفت و نویسندگان پیشین، حتی به تبیین فرهنگ ایرانی در دوره بویهیان نیز بطور کامل نپرداخته بودند، از این رو نگارنده می بایست مولفه های فرهنگ ایرانی را با تفصیل کامل گردآوری می نمود تا شاید انتظار التفات به فرهنگ ایرانی در مواجهه با آموزه های شیعی در عهد آل بویه برآورده شود. از دیگر مشکلات تحقیق، محدودیت منابع، ماخذ و در دسترس نبودن منابع مربوط به تاریخ اجتماعی، فرهنگی و همچنین آداب و رسوم مربوط به فرهنگ عامه و جامعه عمومی عصر آل بویه به ویژه کتب مورخین معاصر این سلسله و همچنین در دسترس نبودن منابع تمدنی ایران در عهد آل بویه بود. گستردگی بحث و نیاز به مطالعه همزمان در چند بخش نیز از مشکلات دیگر این تحقیق بود. چرا که مطالعه عمیق و کاربردی در حوزه های فرهنگ ایران در عصر بویهیان، آموزه های شیعی و سلسله بنی بویه امری بود که کار را برای پژوهشگر بسیار سخت و زمان بّر می ساخت.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۸- ارزیابی منابع و ماخذ
در روند این پژوهش از منابع و ماخذ متعددی استفاده و سعی شده است، تقریبا تمامی گونه های منابع و ماخذ موجود، مورد توجه قرار بگیرند. در بررسی های تاریخی ایران به ویژه در سده های گذشته بیش از آنکه به جنبه های اجتماعی و فرهنگی جامعه توجه شود بیشتر به اوضاع و تحولات سیاسی اهمیت داده شده است. به همین خاطر تحقیق و بررسی در اینگونه موارد، اغلب دشوارتر از تاریخ سیاسی حکومت هاست. با توجه به اینکه اطلاعات منسجمی در منابع تاریخی عصر آل بویه درباره موضوعات اجتماعی-فرهنگی وجود نداشت مطالعه و استفاده از تمام کتاب های عصر آل بویه، اعم از تواریخ، کتابهای ادبی، جغرافیای تاریخی، سفرنامه ها، سرگذشت نامه ها و مانند آن مورد استفاده واقع شد. بنابراین کثرت منابع و پراکندگی اطلاعات، دشواری بسیاری در مرحله جمع آوری مطالب ایجاد کرد.
اگر چه در خصوص تاریخ سیاسی و تمدنی آل بویه در منابع و تحقیقات، مطالب زیادی وجود دارد ولی اکثر اطلاعاتی که در این آثار تدوین شده صرفا توصیف وضعیت سیاسی، اقتصادی ، فرهنگی و اجتماعی ایران در دوره بویهیان آن هم بصورت پراکنده و مختصر است. چنانکه در کتاب هایی چون آل بویه و اوضاع اجتماعی زمان ایشان نوشته علی اصغر فقیهی، دیلمیان در گستره تاریخ نوشته پروین ترکمنی آذر، تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی ایران در عصر آل بویه نوشته محمد رویگر، با همه اهمیتی که دارند ولی به دلیل گستردگی موضوع، فقط قسمت کوتاهی را به فرهنگ اختصاص داده اند. همچنین داده های آنان بیشتر توصیفی است تا تحلیلی. کتاب هایی چون احیای فرهنگی در عهد آل بویه نوشته جوئل کرمر، تنها به بخشی از فرهنگ توجه کردند و اختصاصا به تمام مسائل فرهنگی این عصر نپرداخته اند هر چند در برخی از این آثار بصورت پراکنده و کلی به برخی از جنبه های تاثیر و احیای فرهنگ باستانی ایران در عهد آل بویه اشاره شده است. اما تاکنون کار مستقل و جامعی جهت روشن کردن تمام ابعاد فرهنگ آل بویه و تاثیر فرهنگ و آموزه های تشیع بر فرهنگ ایرانی انجام نشده است. لذا در این تحقیق تلاش بر این است که به بازیابی و تاثیر تنظیمی-تقویمی فرهنگ تشیع بر فرهنگ ایرانی در دوره آل بویه پرداخته شود.
همانطور که اشاره شد، در روند این تحقیق سعی شد تا حد امکان از منابع متنوع و گوناگون بجا مانده از عصر آل بویه و آثار نوشتاری دوره های بعد که مرتبط با موضوع هستند استفاده شود که مهم ترین آنها عبارتند از:
تکمله تاریخ طبری: طبری از مورخان مشهور قرن سوم ه.ق. بود که کتاب خود را از آغاز آفرینش تا سال ۳۰۲ ه.ق. به رشته تحریر درآورده است. پس از او ذیل های بسیاری بر کتاب او نوشته شد که در واقع دنباله کار او بود. در این تحقیق از جلد اول تکمله تاریخ طبری نوشته عبدالملک همدانی که وقایع را از سال ۲۹۶ تا ۳۶۷ ه.ق. بصورت مختصر ضبط کرده است استفاده شد. هرچند این اثر از بهترین مدارک تاریخی آل بویه است و نکات باریک و تاریخی را ذکر نموده است، اما در برخی جاها چندین سال را از قلم انداخته است.
احسن التقاسیم فیی المعرفه الاقالیم: در حدود سال ۳۷۵ه.ق. توسط ابوعبدالله محمدبن احمد مقدسی نوشته شده است. در میان کتابهای مسالک و ممالک که از قرن چهارم ه.ق. باقی مانده است گویا هیچکدام از لحاظ دقت و توجه در جهات مختلف زندگی مانند کتاب مقدسی نباشد. مقدسی این اثر را بر اساس تجربه و تحلیل های شخصی، مشاهدات و اخباری که در طول سفرش شنیده بود، نوشته است. در کتاب او نکات مهم و جالبی از فرهنگ، آداب و رسوم، اوضاع اقتصادی و مذهبی سرزمین های شرقی جهان اسلام و قلمرو آل بویه به چشم می خورد. خصوصا در زمینه زبان و گویش های هر ناحیه، درباره نام های مردمان که در هر ناحیه بیشتر معمول بوده است، وضع آب و هوا، محصولات و خوراک، اخلاق و آداب و رسوم دقت کافی نموده است. اطلاعاتی درباره شیوه زندگی، لباس پوشیدن، آداب و عادات و خرافات، اطلاعات دینی و گفتگو از مبارزات و تعصبات فرقه ای بدست می دهد. مقدسی ابتدا اوضاع کلی جغرافیایی هر منطقه را مورد بررسی قرار داده سپس به شرح و توصیف هر شهر و بخشی مبادرت کرده است. در مورد هر بخش و شهر، مطالب گرانبهایی درباره آثار تاریخی، اوضاع اجتماعی، سیاسی و اقتصادی آنها بیان داشته است.
مروج الذهب: نوشته مسعودی از مورخان قرن چهارم ه.ق. و معاصر آل بویه است. این کتاب چکیده مطالعات او در تاریخ عمومی اقوام و امم عالم است و در واقع دایره المعارف تاریخی آن عصر محسوب می شود. این کتاب همزمان با روی کار آمدن آل بویه نوشته شده است و حوادث را تا سال ۳۳۶ ه.ق. با محوریت سرنوشت خلافت در بر دارد. این منبع چندان که باید به مسائل فرهنگی اهمیتی نداده و بیشتر توجهش به رویداد های سیاسی، آنهم بیشتر در رابطه با نهاد خلافت است. با این وجود این کتاب برای درک اوضاع سیاسی و نحوه قدرت گیری بویهیان نکات ارزنده ای دارد و وضعیت دیلمیان پیش از به حکومت رسیدن آل بویه و به قدرت رسیدن سه برادر بویی و زمینه ای را که برای به قدرت رسیدن آنها در سرزمین خلافت بوجود آمد، به ویژه درباره حکومت هایی مانند علویان طبرستان و زیاریان که بر روی کار آمدن آنان تاثیر مستقیمی داشتند، از مهترین مسائلی است که در آن بازتاب یافته است. اما از آنجا که مسعودی بخشی از کتاب خود را اختصاص به ذکر سرگذشت، وقایع و اندرز های گذشتگان و ملوک ایرانی اختصاص داده است، مندرجات آن برای فهم چگونگی تمدن ساسانیان و تاثیرات آن بر حکومت های پس از اسلام به ویژه آل بویه مفید و مهم است. این کتاب یکی از منابع مورد استفاده در تحقیق حاضر به شمار می آید.
صوره الارض: ابن حوقل از نویسندگان قرن چهارم و معاصر با آل بویه و منصور بن نوح سامانی است که در آن ایام به سیاحت و تحقیق در ایران پرداخت. این اثر مطالب سودمندی درباره ی وقایع تاریخی و جغرافبایی، توصیف شهرها و مسائل اجتماعی مردم آن عصر دارد. وی همچنین از سرزمین های تحت نفوذ خاندان آل بویه دیدن کرده است و اطلاعاتی در زمینه موقعیت جغرافیایی دیلم و پیشینه مردم آنجا دارد که می نوان از آنها نکات فرهنگی بدست آورد.
تجارب الامم: مهم ترین اثر تاریخی محمدبن محمدبن یعقوب، ملقب به مسکویه است که تا سال ۴۲۱ ه.ق. در حیات بود. سیر حوادث این کتاب بعد از طوفان نوح شروع می شود و به سال ۳۶۹ ه.ق. پایان می یابد ولی آنچه مورد استناد ما قرار گرفته است، جلد های پنجم و ششم آن می باشد که حوادث را از سال های ۲۹۵ تا ۳۶۹ ه.ق. در بر دارد. مولف چون اهل حکمت بوده، سعی کرده تاریخ را به منزله درس عبرتی تلقی نماید و حوادث را به دیده اعتبار و انتقاد بنگرد. به همین جهت کتاب او از ملاحظات اخلاقی و نکات اجتماعی سرشار شده است. از آنجا که مسکویه از دانشمندان بنام عصر خود و خازن کتابخانه آل بویه بوده و از اسناد و مدارک دولتی استفاده کرده است، نوشته اش ارزش بیشتری می یابد. اطلاعات مندرج در این کتاب از سال ۳۴۰ ه.ق. به بعد، از طریق ابن عمید و یا مشاهدات شخصی خود مسکویه تامین می شود. همچنین نوشته های وی فارغ از هرگونه تعصبات مذهبی است و حتی در برخی موارد، حامیان بویه ای خود را مورد انتقاد قرار میدهد. در این تحقیق با توجه به اهمیت این کتاب در نقل اتفاقات دوران حکومت بویهیان آنهم بصورت مجزا و کامل، مکرر استفاده شده است و از دیگر منابع مورد استفاده در این تحقیق می باشد.
تاریخ ثعالبی: نوشته ابومنصور عبدالمک بن محمد اسماعیل ثعالبی نیشابوری، ادیب و نویسنده برجسته عصر بویهیان، در تاریخ عمومی عالم تا زمان خود مولف است. ثعالبی این کتاب را به امر ابوالمظفر نصربن ناصرالدین ابومنصور سبکتکین، برادر سطان محمود غزنوی نوشته است. آنچه اکنون از این کتاب باقی است بیشتر از دو جلد نیست که شامل تاریخ پادشاهان ایران باستان، پیامبری که پادشاهی کرده اند، فراعنه، فرمانروایان بنی اسرائیل، پادشاهان حمیر، شام و عراق تا ظهور اسلام، پاشاهان روم، هند، ترک، چین و اخبار میلاد پیامبر تا رحلت است. دو جلد دیگر آن که از تاریخ خلفای راشدین تا زمان خود مولف یعنی پادشاهی ابوالمظفر ظاهرا از میان رفته است.
آن قسمت از تاریخ ثعالبی که درباره ایران باستان یعنی تاریخ پادشاهان سرزمین پارسیان از کیومرث تا یزدگرد می باشد که برای تحقیق حاضر دارای اهمیت است. زیرا متن کتاب در توصیف آداب و رسوم اولیه شخصیت های اسطوره ای و افسانه ای در اعصار باستانی ایران، نقل حوادث به یاد ماندنی، کارهای بزرگ آئین جلوس پادشاهان و جمله های فراوانی از اندرزهای شاهان اسطوره ای و ساسانی است. با توجه به اینکه حکام آل بویه به منظور احیای سلطنت و نام ایرانی به الگوبرداری از پادشاهان ایران باستان پرداخته اند لذا مندرجات این کتاب علاوه بر فهم چگونگی فرهنگ و تمدن ساسانیان، برای تحقیق حاضر منبع مفیدی است چرا که با دیدگاه مقایسه بین اقدامات و سخنان این پادشاهان باستانی با تلاش ها و اقدامات حکام آل بویه می توان احتمال داد که از گذشتگان خود در چه زمینه هایی اخذ و اقتباس کرده اند.
المنتظم فی التاریخ الملوک و الامم: نوشته ابوالفرج ابن جوزی از مورخان قرن ششم ه.ق. است. این کتاب در تاریخ عمومی عالم از ابتدا تا ۵۷۴ ه.ق. بر حسب ترتیب سال های وقایع، نگاشته شده و در واقع تا حدی تاریخ عراق به ویژه بغداد است. ارزش اصلی کتاب در این است که ابن جوزی اولین کسی است که مرحله آخر حکومت آل بویه را نگاشته است. تنها نقطه ضعف این کتاب راه یافتن تعصبات سنی گرایانه او می باشد که در زمان وی متداول بود. در این تحقیق از جلد های ۶،۷،۸ که حوادث دوران بویهیان را در بر دارد و اطلاعات خوبی درباره اقدامات عمرانی و رفاهی حکام آل بویه، برگزاری آداب و آئین هایی چون جشن غدیر، سوگواری عاشورا، تاج گذاری حکام آل بویه، القاب و خلعت های دریافتی از خلیفه عباسی، بزرگان و شعرای مداح آل بویه و درگیری های خانوادگی آن عصر ارائه میدهد، بهره گرفته شد.
الکامل ابن اثیر: یکی از کامل ترین و معتبرترین کتاب های تاریخی درباره رویدادهای عالم، در شرحی سالشمارانه و با دقت و جزئیات از آغاز تاریخ تا سال ۶۲۸ ه.ق. می باشد. اطلاعات ابن اثیر به ویژه درباره پایان بویهیان که منابع کمتر است، بسیار ارزشمند و گاه کامل کننده منابع عصر آل بویه است. نوشته های ابن اثیر در رابطه با سال های پایانی دوره بویهیان، یعنی از ۴۳۲ تا ۴۴۸ ه.ق. منسجم ترین نوشته هایی است که بجای مانده است. ابن اثیر برای نگارش حوادث دوران اولیه آل بویه بیشتر اقدام به تلخیص کتاب های مسکویه و ابوشجاع کرده است. همچنین یکی از منابع اصلی وی در تاریخ این دوره نوشته ابن جوزی بوده است. این کتاب متضمن نقل وقایع و حوادث خشک و خالی نیست. هر چند مولفه بیشتر به مسائل صرف سیاسی پرداخته است و به مسائل فرهنگی کمتر توجه کرده است، اما از لابه لای مباحث آن می توان نکات ارزنده ای در بعد مسائل فرهنگی و اجتماعی بدست آورد. نویسنده در مواردی مقتضی اطلاعات مفیدی هم درباره احوال اجتماعی و عقاید و رسوم و حتی آثار ادبی بدست داده است. بنابراین از لابه لای وقایع مربوط به سال های ۳۲۲ تا ۴۴۸ ه.ق در جلد های ۱۳،۱۴،۱۵،۱۶ ترجمه فارسی این کتاب اطلاعات مفیدی در زمینه تحولات فرهنگی دوران مورد بحث، کسب و استفاده شد.
تاریخ طبرستان: در اوایل قرن هفتم ه.ق. توسط بهاءالدین محمدبن حسین بن اسفندیار نوشته شده است. یکی از مهمترین و قدیمی ترین تاریخ های محلی درباره وضعیت سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و مذهبی شمال ایران یعنی همان منطقه ای که آل بویه از آنجا برخاستند و نیز متضمن اطلاعات دقیقی درباره دیلمیان، امامان زیدی مذهب، نقش و تاثیر علویان طبرستان در تشکیل دولت بویهیان، شرح قبیله و نسب آل بویه، فضای علمی عهد عضدالدوله و شعرای مداح وی می باشد. ارزش آن در بکار گیری مطالب کتاب هایی است که اکنون از بین رفته است. قسمت دوم که به این کتاب الحاق شده ، اگر چه روشن نیست که تالیف ابن اسفندیار باشد اما اطلاعات قابل توجهی پیرامون مناسبات و توافقات سامانیان و زیاریان با حکام آل بویه و مدت استیلای آن بر طبرستان ارائه میدهد.
البدایه و النهایه:این کتاب نوشته عمادالدین ابوالفداء اسماعیل بن عمر بن کثیر، مورخ، مفسر و محدث مشهور و معروف به ابن کثیر دمشقی(۷۰۱تا۷۷۴ ه.ق) می باشد. وی مانند ابن اثیر کتابش را به صورت سال شمار تعریف کرده است و سال به سال وقایع را ذکر کرده است. وی با اینکه اکثر وقایع و اتفاقات را ذکر می کند ولیکن موضع شدیدی نسبت به شیعیان دارد و در برابر غیر مسلمانان معتدل تر است. وی با اینکه از شأن و مقام علمای شیعه یاد می کند ولی تشیع آنان را موجب کاهش اعتبارشان دانسته است و از شیعیان در همه جا با لفظ رافضی یاد می کند. در این تحقیق از جلد ۱۱ این کتاب استفاده شده است.
تاریخ ابن خلدون: تالیف ابوزید عبدالرحمن بن محمد معروف به ابن خلدون می باشد که در سال ۷۳۲ ه.ق در تونس به دنیا آمد. این کتاب بر اساس سنوات مرتب نشده است بلکه ابن خلدون وقایع مربوط به هر سلسله را که مورخان بر حسب سنوات در جاهای مختلف آورده اند همه را در یک جا گرد آورده است و چون در ابتدا و انتهای هر خبر به عبرت های حکمت آمیز پرداخته العبر نام نهاده شده است. این کتاب یکی از جامع ترین تاریخ هایی است که در عالم اسلام تالیف گردیده است. در این تحقیق از مجلدات ۲و۳ این کتاب در خصوص وقایع مربوط به دولت آل بویه و اقدامات فرهنگی آنان مورد استفاده قرار گرفته است.
احیای فرهنگی در عهد آل بویه: اثری است از جوئل کرمر که علاوه بر اشاره به تاریخ آل بویه، به فرهنگ این دوره بیشتر پرداخته است. همانطور که از نام کتاب بر می آید وی این دوره را رنسانس اسلامی دانسته است. در این تحقیق از بخش های فرهنگی کتاب کرمر استفاده شده است. مؤلف در این کتاب می‌خواهد نشان دهد در عصر رنسانس اسلامی، شکوفایی فرهنگی جهان اسلام در دوران حکومت روشن‌اندیش آل بویه دارای اهمیت تاریخی است.
مقصود از رنسانس اسلامی در کتاب کرمر،احیای معارف و ادب قدیم و شکوفایی فرهنگی در مهد تمدن اسلامی است نه نوزایی یا احیای خود اسلام. بیان اصلی این نوزایی در کتاب کرمر، یک انسان‌گرایی فلسفی بود که میراث علمی و فلسفی دوران باستان را شعار و آرمان فرهنگی و آموزشی خود شمرده است.
فصل دوم
فرهنگ تشیع در عهد آل بویه
۱- مقدمه
برای بررسی کارکرد تنظیمی و تقویمی مکتب تشیع بر فرهنگ ایرانی در عهد آل بویه، از یک سو اطلاع از گستره حضور و نفوذ تشیع در ایرانِ دوره بویهیان با وجود مکاتب، ادیان و مذاهب رقیبی مانند، زرتشتیان، مسیحیان، یهودیان و اهل سنت از وجوه اجنتاب ناپدیر تحقیق حاضر بود. از این رو برای ایضاح موضوع، فصل جداگانه ای برای بررسی وضعیت مذهب تشیع در آل بویه در نظر گرفته شد. از سوی دیگر، مقدم بر بررسی تاریخیِ تاثیر فرهنگ شیعی بر فرهنگ ایرانی، اطلاع از وضیعت مکتب تشیع، اعم از استقرار، ترویج و میزان نفوذ آموزه های آن بر فرهنگ ایرانی ضروری به نظر می رسید. اینکه آل بویه با کدام مقاصد و اهداف سیاسی مبادرت به حمایت، تقویت و ترویج مذهب تشیع نموده اند، برای تحقیق حاضر موضوعیتی ندارد. اما اینکه چه تاثیرات تنظیمی و تقویمی بر هویت و ملیت فرهنگی ایرانیان داشته است، پرداختن به تشیع و نسبت آن با آل بویه ضرورت پیدا می کند.
اوضاع مذهبی در همه ی زمان ها، یکی از مهم ترین معیارهای تعیین کننده ی اوضاع اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است. بدون توجه به انگیزه های مذهبی و شناخت واقعیت های موجود، نه حاکم می تواند حکومت کند و نه مورخ می تواند قضاوت تاریخی درست داشته باشد. همچنین دولت هایی که در مهد مذهب نشو و نمو می کنند، یا آنها خود طرفدار مذهب اند و یا به طرفداری منسوب اند. حمایت حکومت از یک دین یا مذهب در گسترش آن، نقش دارد. حال چه این حمایت به شکل رسمیت بخشیدن به مذهبی و چه به شکل تسهیل و تسریع در امور تبلیغی و پرهیز از هر گونه مانع تراشی در این مسیر باشد. روند گسترش این مذهب و غلبه فرهنگ شیعی در جامعه به طور رسمی در زمان حکومت آل بویه آغاز گردید، و این دولت یکی از معدود دولت هایی است که هم صبغه ی ایرانی و هم رنگ مذهبی شیعی داشته است؛ فرهنگ شیعی به عنوان فرهنگ غالب در جامعه اسلامی در این دوران مطرح شد، به بیان دیگر در دوره حکومت بویهیان بود که تا حدود متنابهی غبار غربت از چهره تشیع زدوده شد.محورهای مهم فعالیت آل بویه که به گسترش مذهب تشیع انجامید. ترویج و توسعه آداب و مراسم شیعی، تربیت علماء دینی، گسترش جغرافیای مذهبی شیعه امامیه و توسعه مشاهد شریفه اهل بیت می باشد.
روزگار آل بویه با آزادی نسبی مردم در سراسر قلمرو حکمرانی آنان مصادف بود. علت آن، ضعف دستگاه خلافت عباسی و همچنین تساهل و تسامح مذهبی بویهیان بود. از این رو داعیان و مدعیان دینی، خاصه علما فرصت میابند آموزه های اعتقادی خویش را تبلیغ کنند. به نظر می رسد در اثر آزادی نسبی به وجود آمده در سایه ضعف خلفایی مانند مأمون که از اعتزال حمایت می کردند یا متوکل که از اشاعره پیروی می نمود، سبب شده بود بحث های کلامی شدیدی بین گروه های مختلف که مهمترین آن، در گروه معتزله و اشاعره بود، رواج یابد و عامه مردم نیز از روی تعصب و علاقه به این بحث ها بپردازند و خود را اهل اطلاع بدانند(فقیهی، ۱۳۶۵ش، ص ۴۴۱).
سیطره آل بویه در عراق و تسامح آنان در حدی بود که همه فرقه ها اعم از شیعه و سنی به اظهار نظرمی پرداختند. آزادی مذهب به اندازه ای بود که حتی حکام و امرای یک منطقه، هر یک به مذهبی معتقد بودند.
حاکمان آل بویه به عنوان دولتی شیعه و برخوردار از سنت های سیاسی و میراث فرهنگی ایرانی، صمیمانه به پیشرفت علم وتمدن اسلامی خدمت کردند. صبغه ی ایرانی و رنگ مذهبی شیعه خاصه تسامح و تساهل ایشان که ناشی از تفکر عقلانی شیعه است، سبب رونق گرفتن عقاید فرهنگی ایرانیان شده بود. این عهد را دوران شکوفایی علمی و عصر طلایی می توان توصیف کرد، در ضمن نقش خاندان حکومتی آل بویه در ایجاد نشاط علمی، عظمت حیات علمی، تسلط آنان بر بغداد و خلافت اسلامی و نیز تلاش آنان در گسترش آموزهای شیعی را می توان میراث امت اسلامی و تاریخ اسلام دانست.
موضع گیری های صریح خلفای عباسی در برابر شیعه، به حکومت آل بویه اجازه داد تا شیعه نیز مانند سایر فرقه ها، اظهار وجود کند. زیرا در سایر زمان ها، برای شیعه حق اظهار وجود نداشته است(بوسه، ۱۳۸۱ش، صص ۲۴۹و۲۴۸). این دولت با اینکه شیعی بود، به دلایل اینکه بر جمعیت کثیری ازاهل سنت حکومت می کردند، از تعصب اجتناب می ورزیدند و رفتار مسالمت آمیزی بین فرقه های دینی داشتند. تمکین و احترام آنان به خلفا و پذیرش منصب و لوای آنان حکایت از این امر دارد(کرمر، ۱۳۵۷ش، ص ۸۲). مهمترین امتیازی که دولت آل بویه برای شیعیان داشته است، تظاهر علنی به عقایدشان بدون نیاز به آنان، برای گذرندان حکومت خویش بود(کاردت، ۱۳۸۳ش، ص ۱۶۷۷).
به گفته لین پول، فرمانروایان بویهی با دیدی احترام آمیز به عقاید دیگران می نگریستند و با سعه صدر و غیر مستبدانه رفتار می کردند و از سماحت نظر و انعطاف پذیری بیشتری برخوردار بودند و در این خصوص تسامح و تساهل داشتند(پول، ۱۳۱۳ش، ص ۱۲۶). سیاست مذهبی مبنی بر تساهل و تسامح آل بویه نه تنها شامل اهل سنت می شد، بلکه اقلیت های دینی غیر مسلمان نیز در سایه حکومت آنان، از شأن و منزلتی برخوردار بودند(زرین کوب، ۱۳۶۸ش، ج ۲، ص ۴۰۸). به گفته فرای، بویهیان حتی غیر مسلمانان تحت فرمانروایی خویش را در انجام مراسم مذهبی شان آزاد می گذاشتند(فرای، ۱۳۷۳ش، ص ۳۸۶).
مسیحیان در بیمارستان ها و نیز مدارس فلسفی و علوم ریاضیات و نجوم بدون آنکه مجبور باشند تقیه کنند، به کار مشغول بودند. عضدالدوله، وزیر صمیمی و کاتبی ریاضی دان به نام نصر بن هارون داشت. علاوه بر مسیحیان، صابئین نیز از احترام برخوردار بودند(زرین کوب، ۱۳۸۰ش، ص ۴۱). بنابراین با اینکه در این حکومت ، مذاهب دیگر آزاد بودند و اهل سنت همچنان به فعالیت خود ادامه می داد ولی اظهار اخلاص ایرانیان (آل بویه)، به علی بن ابیطالب و آل او و دستور برگزاری مراسم سوگواری امام سوم و اعیاد دیگر موجب تحریک اهل تسنن خاصه خلفای عباسی می شد. آنان وقتی از نظر بحث مناظره و منطق نمی توانستند پاسخگو باشند، سعی در آزار و اذیت زائران امام حسین(ع) و حتی تحریک آنان می کردند(فقیهی، ۱۳۶۵ش، ص ۶۷۰ ).
این حکومت به لحاظ تفکر، اعتقاد و نقش سیاسی، بر وفق روند حاکمیتی خلافت عباسی نبود، اگرچه خلفای عباسی، خود به طور جبری یا از روی رضایت، حکومت آل بویه را پذیرفته بودند. القاب گوناگون نظیر عمادالدوله، معز الدوله، رکن الدوله، عضدالدوله و مانند آن نشان از حمایت جدی آنان از حکومت آل بویه است (فقیهی، ۱۳۵۷ش، صص ۱۳۸و۱۳۷).
به اعتقاد کرمر گرچه بغداد و سایر سرزمین ها، مهد شکوفایی محسوب می شد، ولی تنزل اقتصادی و ناآرامی اجتماعی نیز وجود داشت. وی معتقد است که در این زمینه باید حکومت حکمرانان آل بویه حفظ شود، زیرا جریان انحطاط شهری پیش از به قدرت رسیدن آنان آغاز شده بود و اگر بتوان آن ها را سرزنش کرد، فقط برای این است که آنان این جریان را متوقف نکردند(کرمر، ۱۳۵۷ش، ص ۸۹). در هر حال تنزل اقتصادی و ناآرامی اجتماعی در دوران آل بویه، از پیش از به قدرت رسیدن آنان آغاز شده بود ولی باز هم می کوشیدند که از جریان شدید این نا آرامی ها بکاهند و شرایط را بهبود ببخشند(همان). از جمله آنها معزالدوله بود که زمانی وارد بغداد شد، به سدبندی و ترمیم سدهای شکسته پرداخت، بغداد آباد شد و اجناس و خوراکی ارزان گردید(فقیهی، ۱۳۵۷ش، ص ۴۲۲).
دیگری عضد الدوله بود که در جهت بهبود اوضاع کشاورزی برای افزایش محصولات اقدامات لازم را انجام داد است. وی کوشش می کرد که درآمدش زیاد و مخارجش کم باشد. در مورد خرج های غیر ضروری امساک می کرد. عواملی که موجب درآمد مملکت او شد، در درجه اول امنیت بی سابقه ای بود که باعث رونق تجارت و داد وستد شد. فعالیت های او در امر سدبندی و پیشرفت زراعت و باغداری عامل دیگر بود. کمک هایی به عنوان مساعده به مردم و کشاورزان می کرد. گویند رقم خراج و عایدات حکومت بطور بی سابقه ای فزونی یافت.(همان، ص ۴۲۴) علاوه بر این موارد وی نظارت در امور شخصی را به مانند نظارت در امور مملکتی بخوبی انجام داد. وقتی جایی فتح می شد، از اموال به دست آمده صورت برداری می کرد. مقرری عمال دیوانی را پیش از موعد می پرداخت و وقتی از یکی از کارگزارنش از کار برکنار می شد، به مقدار احتیاج به او می پرداخت و چون به کار باز می گشت، از مقرری او کسر می کرد.برای مردم رسوم صحیحی قرار داد و رسم های زائد را از بین برد(فقیهی، ۱۳۵۷ش، صص ۴۳۵-۴۲۳). وضعیت برید یا پیک در این زمان مرتب بود(همان، ص ۳۵۹). محتسب از مهمترین مشاغل زمان آل بویه، که وظیفه امر به معروف و نهی از منکر را به عهده داشت و تمام امور شهر از توجه به نظم و نظارت و رسیدگی به وضع کلیه ی اصناف و صاحبان حرفها و اوضاع عمومی مردم زیر نظر او بود(تنوخی، ۲۰۰۱م، ج ۲، ص ۱۱۰).
نقایب از مناصب اجتماعی بود و از زمان خلافت مهدی عباسی برای سرپرستی امور علویان و عباسیان مرسوم شده بود. از آغاز پیدایش با سمت نقابت خصوصاً در زمان آل بویه بیشتر مربوط به نقابت اشراف علوی بود. از جمله وظایف نقیب این بود که در صحت نسب اشراف دقت کند و مواظب باشد که غیر شریف
و سادات خود را در زمره آنها قرار ندهد(فقیهی، ۱۳۵۷ش، ص ۳۶۶). عامه مردم با اعتقادات مذهبی خویش بر اساس یکی از مذاهب رایج آن روز زندگی می کردند. تجربه مزدی با اهمیت تلقی می شد در چنین محیطی ترسل و نامه نویسی به صورت قابل مشهور خلق ادبی درآمد و در تاریخ نویسی نفوذ کرد. حاصل فردیگروی به جهان وطنی انجامید و در عهد آل بویه بغداد وعده گاه افراد گوناگون با سوابق مختلف نژادی، فرهنگی، دینی از گوشه و کنار جهان اسلام بود(کرمر، ۱۳۵۷ش، ص ۴۵).
اوضاع اقتصادی، اجتماعی آل بویه از ویژگی های خاصی برخوردار است که عمده آن بازتاب و باقی مانده دوران قبل از آنان است. بیشتر خرابی های موجود ناشی از عملکرد خلفا و حکومت ترکان بر دستگاه خلافت بود. آل بویه و به ویژه عضدالدوله و فرزندان وی تلاش کردند که بخشی از این مشکلات را برطرف کنند و توفیقات نسبی هم نصیب آنان شد(فدایی عراقی، ۱۳۸۳ش، ص ۵۴).
۲- اسلام شیعی و حکومت آل بویه
شیعیان، پیش از به قدرت رسیدن آل بویه در شهرهای بزرگ و محله های مخصوص حضور داشتند. در ایران و عراق اغلب شیعیان، جعفری و اثنی عشری بودند. اما اسماعیلی و زیدی نیز وجود داشت. شهر قم مهمترین پایگاه شیعه در ایران بود. آنگاه کاشان و سپس کرج ابودلف در نزدیکی اراک فعلی ( کره رود )، آوه میان قم و ساوه، تفرش و فراهان، محله های نزدیک ساری، و محله ای از ری، قزوین و بخش مهمی از اهواز و نیشابور و همدان، شیعیان حضور داشتند.(یاوقوت جموی،۱۹۹۰م،ج۴،ص۳۹۷) در عراق عرب نیز، محله ی کرخ در شرق دجله و شهرهای نجف، کوفه، کربلا، حلّه و بصره از مراکز مهم شیعیان بحساب می آمد. شیعیان به سبب اعتقادات خویش همیشه در رنج بوده و همواره مظلومیت را بعنوان اصل برای خود پذیرفته است و رفتار تند و زشت خلفا با امامان راستین آنها، همیشه موجب تسلی آنان بوده است.در قرن چهارم اختلاف میان شیعه و سنی(بنی عباس) بشدت برقرار بود، ودلیل مخالفت بنی عباس با آل بویه، تشیع این سلسله بود. آل بویه معتقد بودند که بنی عباس خلافت را از صاحبان اصلی آن غصب کرده و دیگر دلیلی برای اطاعت از بنی عباس وجود ندارد. به همین علت تنها سلسله ای بودند که هیچ گونه وابستگی به حکومت عباسی نداشت؛ و قدرت خود را مدیون تلاش و شمشیر زنی بنیانگذاران خود می دانست (فیض الله زاده، ۱۳۸۶ش، ص۳۶۶).
به قدرت رسیدن آل بویه در بغداد باعث تقویت تشیع گردید، قبل از آل بویه، شعارهای شیعه علنی نبود و به ندرت اتفاق می افتاد که بتوانند آشکارا شعائر و مناسک خود را برپا کنند. از زمان تسلط آل بویه بر عراق و از میان بردن اختیارات خلیفه فعالیتهای شیعه، کم و بیش علنی شد.
تلاش های آل بویه در این زمینه نتایجی را به دنبال داشت که برخی از آنها عبارتند از:
گفتن «اشهد ان علیاً ولی الله» و « حی علی خیر العمل» در اذان(نحوی، ۱۳۸۱ش، ص ۵۱).
گفتن شعر در مدح ائمه خصوصاً در واقعه کربلا و رسمیت آن از جانب آل بویه(همان).
رفتن به زیارت ائمه اطهار علیهم السلام و حتی توجه به زوار و ساختن استراحتگاه برای زائران(همان).