خلاصه­ی داستان از آن قرار است که: عابدی از بنی اسرائیل همیشه مشغول عبادت است، شیطان در فریب او عاجز می­ماند از دیگر شیاطین درخواست کمک می­ کند، هریک پیشنهادی می­دهد، یکی از آن­ها پیشنهاد می­دهد از طریق مقدسی و عبادت او را باید فریب داد، لکن آمد و مشغول عبادت طاقت­فرسا شد تا جایی که عابد تعجب کرد و از او پرسید چه چیز باعث شده تو به این مرحله از عبادت برسی. شیطان گفت: من گناهی کردم و پس از آن توبه نمودم و در نتیجه­ توبه­ام، عبادتم زیادتر شد؛ تو هم، چنین کن تا شبیه من قرب پیدا کنی و پولی به او داد و گفت: سراغ فلان زن فاحشه برو و او نیز رفت. زن فاحشه از دیدن عابد تعجب کرد و او را از نقشه شیطان مطلع کرد و عابد وقتی برگشت شیطان را ندید و….^[۲۹۲]
بنابراین باید کاملاً هوشیار باشیم که به این دام خطرناک شیطان نیفتیم و متوجه باشیم که گاهی ممکن است شیطان دستور به عبادت و نماز و دعا بدهد، در این­جا انسان ِمؤمن ِآگاه نیرنگ و فریب شیطان را نمی­خورد و می­داند که اگر عبادت و نمازی هم باید انجام دهد به دستور و محض اطاعت امر خدا باشد تا بتواند عروج کرده و به مقامات معنوی دست یابد.

( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

به عنوان مثال در روایتی از امام صادق (ع) داریم: ابن سنان گوید: به حضرت صادق (علیه السلام) عرض کردم: مردیست عاقل که گرفتار وسواس در وضو و نماز می­باشد، فرمود: چه عقلى که فرمانبرى شیطان‏ می­ کند؟ گفتم: چگونه فرمان شیطان‏ می­برد؟فرمود: از او بپرس وسوسه‏اى که به او دست می­دهد از چیست؟ قطعاً به تو خواهد گفت: از عمل شیطانست.^[۲۹۳]
۳-۱-۱-۴-۲-۷) از طریق اموال و اولاد:
قرآن کریم در این­باره می­فرماید: «وشارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ»^[۲۹۴]: و با آنان در اموال و اولاد شریک شو.
از جمله برنامه­هاى شیطانى احزاب شیطانى در سلطه بر بندگان خدا و اغواى آن­ها، رواج مسأله ربا در بین آن­ها و سلطه بر منافع اقتصادى آن­هاست تا هم اموال و ثروت­هاى آن­ها را به غارت ببرند و هم آن­ها را مطیع خود و در نهایت منحرف سازند. از سوى دیگر، هجمه فرهنگى به آن­ها و شیوع فحشا و منکرات و ایجاد مراکز فساد و ازدیاد فرزندان نامشروع و در یک کلمه، از خود بیگانه کردن جوانان، به طورى که فرهنگ بیگانه را فرهنگ خود بپندارند و به طور کلّى، حیوانیّت را به جاى انسانیّت تلّقى کنند و از فطرت الهى و ویژگى­هاى انسانى خود کاملاً بیگانه شوند، از جمله برنامه­هاى شیاطین است که از طریق مسائل اقتصادى و تهاجم فرهنگى بر ایشان قابل دسترسى است.^[۲۹۵]
۳-۱-۱-۴-۲-۸) زنان:
یکی دیگر از دام­های نیرومند شیطان، «زنان» هستند. چنان­که در روایات می­خوانیم که پیامبر(ص)فرمود:« النّساء حباله الشّیطان»^[۲۹۶]: زنان دام­هاى شیطانند و در جایی دیگر می­فرماید: « أوثق سلاح إبلیس النّساء»^[۲۹۷]: محکم­ترین سلاح شیطان زنانند.
البته پیداست که مراد این نیست که حقیقت «زن» زیر سؤال برود. زیرا زن مظهر جمال الهی است و از دامان پاک بعضی از زنان مردان بزرگ الهی رشد کردند و دشمنان سرسخت شیطان و دوستدار حقیقی حضرت حق شدند. بلکه منظور این است که چون مردان به جنس مخالف خود کشش دارند، شیطان ایشان را به برخی از زنان مفتون می­سازد و آن­ها را در نظرشان جلوه می­دهد و با فریب دادنشان به محرّمات می­ اندازد. لذا در روایت دیگری از امیرالمؤمنین (ع)می­خوانیم:« لیس لابلیس وهق اعظم من الغضب و النّساء»^[۲۹۸]:
براى شیطان کمندى عظیم‏تر از خشم و زنان نیست، یعنى از براى گرفتن مردم و اسیر کردن ایشان کمندى ندارد عظیم­تر از این که خشم بر ایشان مستولى سازد تا به سبب آن در معاصى افتند، یا این­که ایشان را بزنان مفتون سازد و فریب دهد و در محرّمات اندازد.پس خطرناک­ترین دام شیطان جنس زن است، مگر زن­هایی که عمری مردانه با ابلیس مبارزه کرده باشند.در این رابطه رجوع به داستان برصیصای عابد مفید است.
۳-۱-۱-۴-۲-۹) تبلیغات:
امروز شیاطین بزرگ انس با پشتوانه و اعتماد به شیاطین جن و ملاک قرار دادن آن­ها به وسیله بنگاه­هاى عظیم تبلیغاتى خود و ابزار و وسایل دیگر، شایعات و تبلیغات فراوان و دروغینى را براى گمراه کردن مردم و به خصوص جوانان به راه مى­اندازند، تبلیغاتى کاملاً حساب شده در قالب خبر، شعر، مصاحبه، طنز و مانند آن­ها که فقط احزاب شیطانى را یاراى چنین تبلیغاتى است. قرآن کریم می­فرماید: «وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ»^[۲۹۹]: هر که را توانستى با صدایت تحریک کن و وسوسه نما.
۳-۱-۱-۴-۲-۱۰) بزرگ کردن آرزوها و تمنیات واهی:
قرآن کریم چنین بیان می­ کند:« وَ لَأُضِلَّنَّهُمْ وَ لَأُمَنِّیَنَّهُمْ وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ آذانَ الْأَنْعامِ وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ، وَ مَنْ یَتَّخِذِ الشَّیْطانَ وَلِیًّا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْراناً مُبِیناً»^[۳۰۰]: و آن­ها را گمراه مى‏کنم! و به آرزوها سرگرم مى‏سازم! و به آنان دستور مى‏دهم که (اعمال خرافى انجام دهند و) گوش چهارپایان را بشکافند و آفرینشِ پاک خدایى را تغییر دهند! (و فطرت توحید را به شرک بیالایند!)» و هر کس، شیطان را به جاى خدا ولى خود برگزیند، زیانِ آشکارى کرده است.
یکی از ابزارهای شیطان برای فریب انسان­ها، بزرگ جلوه دادن آرزوهاست زیرا که مهم­ترین کمین­گاه شیطان قوه خیال آدمی است یا به عبارت دیگر مهم­ترین ابزار شیطان قوه مخیّله انسان است شیطان برای آن­که بتواند به درون انسان راه یابد و خود او را بر جان آدمی مسلط سازد، وهم وخیال را به جای معقول می­نشاند و آدمی را گرفتار مغالطه و مجادله می­ کند و از آن­جا که قوه­ی خیال سرچشمه­ی تجزیه و ترکیب امور جزئی است شیطان با نفوذ در آن چیزهای زشت را زیبا نشان می­دهد و زندگی و زیور­های جزئی طبیعت را برای انسان جالب و جذاب می­نمایاند و به این ترتیب او را گمراه می­ کند.^[۳۰۱]
۳-۱-۱-۴-۲-۱۱) تزیین اعمال زشت:
یکی دیگر از ابزارهای شیطان در گمراهی فرد و جامعه، جلوه­ی زیبایی به زشتی­ها می­باشد. بدترین روش برای تباهی، دست کشی از خوبی­ها و زشت­انگاری آن و تزیین زشتی­ها می­باشد. به عبارت دیگر، ارزش­ها ضدِّ ارزش و ضدِّ ارزش­ها، ارزش جلوه کنند.
قرآن در معرفی جلوه­گری به عنوان ابزاری از شیطان می­فرماید: « إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلى‏ أَدْبارِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَى الشَّیْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَ أَمْلى‏ لَهُمْ‏»^[۳۰۲]: کسانى که بعد از روشن شدن هدایت براى آن­ها، پشت به حق کردند، شیطان اعمال زشتشان را در نظرشان زینت داده و آنان را با آرزوهاى طولانى فریفته است!
قرآن کریم در جای دیگر می­فرماید: « تَاللَّهِ لَقَدْ أَرْسَلْنا إِلى‏ أُمَمٍ مِنْ قَبْلِکَ فَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ فَهُوَ وَلِیُّهُمُ الْیَوْمَ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ‏»^[۳۰۳]: به خدا سوگند، به سوى امت­هاى پیش از تو پیامبرانى فرستادیم امّا شیطان اعمالشان را در نظرشان آراست و امروز او ولىّ و سرپرستشان است و مجازات دردناکى براى آن­هاست.
این آیه حقیقت سرِّکار مشرکان عرب را در زنده به گور کردن دخترانشان بیان می­ کند. امروزه نیز ما در گوشه و کنار جهان، جنایتکاران بی­رحم را می­بینیم که نه تنها از کشتار بی­رحمانه­ی انسان­های بی­گناه شرم نمی­کنند، بلکه بدان افتخار می­ورزند.
صاحب تفسیر انوار درخشان، در تفسیر آیه­ی«لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ»می­نویسد: «تزیین به معناى احاطه بر فکر و خاطر بشر است که زندگى را زینت بخشد و بشر را مغرور کند و فریب دهد و از غرض خلقت غفلت ورزد و اغواء نیز عبارت از آنست که بشر را از مسیر خرد بیرون کند و از پیمودن راه سعادت که غرض از خلقت است بازدارد بدیهى است محور شقاوت و اساس تیره‏بختى بشر همانا غفلت از غرض خلقت و از مسیر خود در زندگى است و ابلیس در مقام مکابره توحید افعالى پروردگار را انکار نموده و در هر دو جمله مغرور نمودن و اغواء بشر را به­ طور استقلال به خود نسبت داده و درباره شقاوت و اغواء افراد بشر دعوى استقلال و در اختیار خود خوانده است و به صراحت گفت شیفتگى و تیره‏بختى بشر را به عهده خواهم گرفت».^[۳۰۴]
۳-۱-۱-۴-۲-۱۲) وعده­های دروغین:
شیطان در راستای معرفی اهداف خویش برای تحت تأثیر قرار دادن و سپس جذب مخالفان خود شعارهایی فشرده پیرامون خلاصه­ای از اندیشه­ها و آرمان­های مکتبی خویش دارد. قرآن از شعار شیطان چنین یاد می­ کند:« کَمَثَلِ الشَّیْطانِ إِذْ قالَ لِلْإِنْسانِ اکْفُرْ، فَلَمَّا کَفَرَ قالَ إِنِّی بَرِی‏ءٌ مِنْکَ إِنِّی أَخافُ اللَّهَ رَبَّ الْعالَمِینَ‏»^[۳۰۵]: کار آن­ها هم­چون شیطان است که به انسان گفت: «کافر شو (تا مشکلات تو را حل کنم)!» امّا هنگامى که کافر شد گفت: «من از تو بیزارم، من از خداوندى که پروردگار عالمیان است بیم دارم!
این آیه بیان­گر همانندی کار منافقان با عمل شیطان است. منافقان وعده­ی نصرت به قبیله بنی­نظیر دادند، ولی با عمل نکردن به آن در هنگام حاجت و سختی تنهایشان گذاشتند. شیطان نیز در سایه­ی شعار حل مشکلات، نه تنها هیچ مشکلی را حل نمی­کند، بلکه برآن می­افزاید تا جایی که انسان سر از کفر درمی­آورد. این آیه به همکاری بی­سرانجام با شیطان اشاره دارد. شیطان با وسوسه و شعار برقول هرگونه مساعدت، انسان را به میدان حوادث می­فرستد و به انواع گناه آلوده­اش می­ کند، امّا در بحرانی­ترین حالت­ها او را در وسط میدان رهایش می­ کند و با فراز از او نه تنها به وعده­هایش عمل نمی­کند، بلکه این سوز را هم در دل انسان می­ گذارد که :«من از تو بیزارم» ^[۳۰۶] سرنوشت همکاران و هم پیمانان با شیطان جز این نیست.
نمونه­ زنده­ی آن در عصر ما پیمان­های قدرت­های بزرگ و شیاطین زمان است که با سران دولت­های وابسته امضاء می­ کنند. بارها دیده­ایم دولت­های وابسته همه چیز خود را در طبق اخلاص گذاردند و نثار آن حامیان شیطان صفت کرده ­اند، ولی به­ طور کامل در حوادث سخت تنها ماندند و از همه­جا رانده شده ­اند و این­جاست که به عمق این پیام قرآنی آشناتر می­شویم.^[۳۰۷] به­ طور کلّی می­توان چنین نتیجه گرفت که، شیطان تمام این ابزارها و وسایل را تنها با یک هدف و مقصد دنبال می­ کند، آن کوشش در به فعلیت رساندن قوه­ی رذایل و محو زیبایی ذاتی ایمان است که در فطرت همه انسان­ها وجود دارد.^[۳۰۸]
۳-۱-۱-۵) صفات شیطان:
پس از آشنایی اجمالی با ماهیّت و حقیقت شیطان از زبان قرآن، صفات گوناگون او را برای شناساندن بیشتر شیطان از قرآن درمی­یابیم؛ تا هر کس این صفات را در خود می­بیند، بداند که صفات شیطانی در وجود او رخنه کرده است و باید خود را اصلاح کند:
۳-۱-۱-۵-۱) ناسپاسی:
شیطان ناسپاس است. زیرا توان و استعداد فوق العاده خدادادی را برای اغوا و گمراهی مردم صرف کرد.^[۳۰۹]قرآن کریم در این باره می­فرماید:« وَ کانَ الشَّیْطانُ لِرَبِّهِ کَفُوراً»^[۳۱۰]: چرا که تبذیرکنندگان، برادران شیاطینند و شیطان در برابر پروردگارش، بسیار ناسپاس بود!
۳-۱-۱-۵-۲) عصیان­گری:
شیطان چون خودش نافرمانی خدا می­ کند و در این کار مصرّ می­باشد و کسی که مصدر همه نعمت­ها(خداوند) را عصیان می­ کند. بنابراین جز به نافرمانی خدا و محرومیت از رحمت او فرمان نمی­دهد.^[۳۱۱] قرآن کریم در این باره می­فرماید: «یا أَبَتِ لا تَعْبُدِ الشَّیْطانَ إِنَّ الشَّیْطانَ کانَ لِلرَّحْمنِ عَصِیًّا»^[۳۱۲]: اى پدر! شیطان را پرستش مکن، که شیطان نسبت به خداوند رحمان، عصیان­گر بود!
۳-۱-۱-۵-۳) خوارکنندگی:
شیطان این ویژگی را دارد که انسان را به بیراهه­ها و مناطق خطر بکشاند و بعد او را سرگردان رها کند، آن­گاه به دنبال کار خود می­برد. کسی که دل به یاری او ببندد او درست در لحظه­های حسّاس دست از کمک و یاریش برمی­دارد و آن انسان، خوار و ذلیل و ضعیف می­گردد.
«.. وَ کانَ الشَّیْطانُ لِلْإِنْسانِ خَذُولًا»^[۳۱۳] : و شیطان همیشه خوارکننده­ی انسان بوده است!
۳-۱-۱-۵-۴) تعصّب بی­جا:
« فَعَدُوُّ اللَّهِ إِمَامُ الْمُتَعَصِّبِینَ وَ سَلَفُ الْمُسْتَکْبِرِینَ الَّذِی وَضَعَ أَسَاسَ الْعَصَبِیَّهِ وَ نَازَعَ اللَّهَ رِدَاءَ الْجَبْرِیَّهِ وَ ادَّرَعَ لِبَاسَ التَّعَزُّزِ وَ خَلَعَ قِنَاعَ التَّذَلُّلِ أَ لَا [یَرَوْنَ‏] تَرَوْنَ کَیْفَ صَغَّرَهُ اللَّهُ بِتَکَبُّرِهِ وَ وَضَعَهُ بِتَرَفُّعِهِ فَجَعَلَهُ فِی الدُّنْیَا مَدْحُوراً وَ أَعَدَّ لَهُ فِی الْآخِرَهِ سَعِیراً»^[۳۱۴]:
پس شیطان دشمن خدا و پیشواى متعصّب‏ها و سرسلسله متکبّران است، که اساس عصبیّت را بنا نهاد و بر لباس کبریایى و عظمت با خدا در افتاد، لباس بزرگى را بر تن پوشید و پوشش تواضع و فروتنى را از تن درآورد. آیا نمى‏نگرید که خدا به خاطر خود بزرگ­بینى، او را کوچک ساخت؟ و به جهت بلندپروازى او را پست و خوار گردانید؟ پس او را در دنیا طرد شده و آتش جهنّم را در قیامت براى او مهیّا فرمود؟
امام علی(ع)در این خطبه، شیطان را دشمن خدا، پیشوای و سلف متکبران معرفی می­ کند که اساس تعصب و تکبر و خودخواهی را پی­ریزی کرد.
۳-۱-۲) نفس امّاره:
واژه نفس از واژه­ های کلیدی در حوزه انسان­شناسی است. این اصطلاح در متون دینی و نیز فلسفه و عرفان و اخلاق کاربردی نسبتاً وسیع دارد. در اصطلاح حکما جوهری است که ذاتاً مستقل است و در فعل نیاز به ماده دارد و متعلق به اجساد و اجسام است و به بدن تعلق تدبیری دارد.^[۳۱۵]
معانی کاربردی نفس در قرآن کریم است، گرچه ممکن است این واژه در کلام عرب در وجوه دیگری نیز به کار رفته باشد. کلمه نفس، ۱۴۰ بار و کلمه نفوس، ۲ بار و کلمه انفس، ۱۵۳ بار در قرآن کریم آمده است. در همه این موارد «نفس» به معنای ذات وحقیقت شیء آمده، گرچه مصادیق آن متفاوت است.^[۳۱۶]
پروردگارمتعال انسان را حقیقی دو سویه آفرید. یکی: بدن که از جنس مخلوق­های همین عالم ملک است. و دیگر: نفس که آن را روح و جان و دل نیز گویند؛ و آن جوهری مجرّد و از عالم ملکوت می­باشد.جسم را با چشم ظاهر می­توان دید ولی نفس را تنها با بصیرت باطنی می­توان مشاهده کرد.
بنابراین مقصود از«انسان» در آیه­ها و روایت­ها، همین بخش، یعنی: روح، عقل و نفس می­باشد. زیرا که این بدن ظاهری فقط به عنوان مرکب و ابزاری در خدمت روح است.^[۳۱۷]
از طرفی باید گفت آن­چه از قرآن فهمیده می‏شود، این است که نفس یک واقعیت دو سطحی است: یک سطح رویین که عبارت است از مجموعه قوا و نیروها که ارتباط تنگاتنگی با جسم و تن دارد و ویژگی اصلی‏اش تحرک و جنبش است و دیگری سطح ژرف و عمیق که محور و مرکز نفس را تشکیل می‏دهد و ویژگی اصلی‏اش کنترل و مدیریت قوا و نیروهاست که معمولاً از آن به «من» تعبیر می‏کنیم. در اصطلاح قرآن این محور و عمق نفس «قلب» نامیده شده است؛ علامه طباطبایی در تبیین این موضوع می­فرماید: «و القلب العضو المعروف. و یستعمل کثیراً فی القرآن الکریم فی الأمر الذی یدرک به الإنسان و یظهربه أحکام عواطفه الباطنه کالحبّ و البغض و الخوف و الرجاء و التمنی و القلق و نحو ذلک. فالقلب هو الذی یقضی و یحکم، و هو الذی یحبّ شیئاً و یبغض آخر، و هو الذی یخاف و یرجو و یتمنى و یسر و یحزن، و هو فی الحقیقه النفس الإنسانیه تفعل بما جهزت به من القوى و العواطف الباطنه.»‏^[۳۱۸]:«قلب همان عضو معروف است. در قرآن کریم در مورد چیزی به کار می‏رود که انسان به­واسطه آن درک می‏کند و عواطفش را هم­چون دوستی و دشمنی، ترس و امید، آرزو و اضطراب و … به­وسیله آن اظهار می‏نماید. پس قلب همان چیزی است که حکم می‏کند، دوستی و دشمنی می‏ورزد، ترس و امید دارد، شادمان و اندوهگین می‏شود و این در حقیقت همان نفس و جان آدمی‏ است که به وسیله ابزارهایی که بدان مجهز شده است، عواطفش را نشان می‏دهد.»
در آیه کریمه «نهی النفس عن الهوی»^[۳۱۹] نیز این دو سطح کاملاً مطرح شده است، چون از یک سو نفس دارای هوا معرفی شده و از سوی دیگر نهی کننده‏ای فرض شده است که نفس را از پیروی هوا نهی می‏کند. این سطح از نفس غیر از قوا و نیروهاست، بلکه حقیقتی است که بر قوا و نیروها فرمان می‏راند. اگر بخواهیم نسبت میان قلب و قوای نفس را بسنجیم، می‏توان گفت این نسبت مانند نسبت مرکز گردباد و چتر آن می‏ماند که هر چه از عمق بالاتر می‏آید، گسترده‏تر و فراگیرتر می‏شود، در عین حال که حرکت و جنبش آن تابع حرکت و جنبش مرکز است.
از سوی دیگر در دیدگاه قرآن، ساختار اولی و اصلی قلب به گونه‏ای است که هم حقیقت‏نماست و هم حقیقت‏گرا؛ یعنی از یک سو شفافیت و دگرنمایی نسبت به حقایق دارد؛ حقایق را می‏شناسد و آن را از باطل تشخیص و تمییز می‏دهد؛«فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا»^[۳۲۰]:«سپس بدی‏ها و پرهیزگاری‏هایش را به او الهام کرده.‏»^[۳۲۱]
با توجه به این مقدمه چنین می­توان نتیجه ­گیری کرد که بر اساس آموزه‏های قرآن کریم، اگر هواها و کشش‏ها مهار نشود، نقش مدیریتی قلب را که در تصمیم و اراده ظهور می‏کند، به سمت اهداف وجودی خود سوق داده و از ساختار اولی و اصلی قلب که حق‏نمایی و حق‏گرایی است، دور می‏سازد و به تدریج ساختار اولی و فطرت انسان را نابود می‏کند. و به تعبیر زیبای ِامام علی (ع) که می­فرماید:« پیروى از خواهش نفس‏، انسان را از حق باز مى‏دارد»^[۳۲۲]و هم­چنین در جای دیگر می­فرمایند:«تسلیم هواى نفس‏ خویش نباشید، که چنین کسى بر لبه پرتگاه قرار دارد و بار سنگین هلاکت و فساد را بر دوش مى‏کشد و از جایى به جاى دیگر مى‏برد، تا آن­چه را که ناچسب است بچسباند و آن­چه را که دور مى‏نماید نزدیک جلوه دهد»^[۳۲۳]. بنابراین لازم است که انسان این دشمن خانگی را که موجب سقوط انسان در رذایل می­ شود را به خوبی شناخته و در صدد مقابله با آن درآید لذا در این بخش به بررسی این مهم می­پردازیم.
۳-۱-۲-۱) اقسام نفس:
نفس در واقع خودِ انسان است و همان چیزى است که فکر و اراده مى‏کند. نفس انسان داراى صفاتى است که برخى از آن­ها ویژه حیوان و برخى مخصوص فرشتگان است. اگر صفات حیوانىِ انسان مطیع صفات ملکوتى او شود، سعادتمند خواهد بود و اگر صفات ملکوتى او فرمانبردار صفات حیوانى نفس گردد بدبخت و شقاوتمند خواهد شد. باید توجه داشت که نفس در این آیات به معنای قوه­ای از قوای انسان نیست که در مقابل آن نفس­های دیگری وجود داشته باشد، بلکه انسان دارای یک حقیقت واحد است که از آن به «نفس» تعبیر می­ شود. اما این حقیقت واحد قابلیت آن را دارد که حالات مختلف به خود گیرد.
از همین رو فیض کاشانى صفات مختلف انسان را به چهار نوع درندگى، حیوانى، شیطانى و ربانى تقسیم نموده است. هر انسانى جزئى از این صفات چهارگانه را دارد و در انسان به صورت خوک و سگ و شیطان و حکیم متصوّر است. خوک (شهوت)، سگ (غضب)، شیطان (تحریک کننده شهوت و غضب) و حکیم (عقل) است که مأمور به دفع شیطان است».^[۳۲۴]