الف: مجلس در نظام مشروطه:

در دو قرن اخیر اولین باری که به لفظ قانون و به تبع آن به مجلس برمی­خوریم در زمان امیرکبیر صدراعظم بزرگ دوره استبداد قاجاری است. امیرکبیردر آرزوی برآوردن قانون اساسی، روزگار را صرف کرد. پس از امیرکبیر مجلس مشاوره ای مشاوره ای مرکب از طبقه حاکم یعنی درباریان، اشراف و صاحب­نظران و .. تشکیل شد که این مجالس نظم و وقت معینی نداشتند و بیشتر به ضرورت زمان و مکان و امیال حاکمان بستگی داشت.

با در نظر گرفتن انقلاب مشروطه و خواست برپایی “عدالت­خانه” به عنوان رکن اساسی “مساوات” و “آزادی” خواهی لفظ مجلس یا همان پارلمان به میان آمد.

با صدور فرمان مشروطیت در تاریخ روز یکشنبه ۱۵ جمادی الثانی ۱۳۲۴ هجری قمری مطابق با ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ توسط مظفرالدین شاه قاجار، ضرورت تشکیل مجلس شورا در ایران جدی شد.

شاه در فرمان خویش آورده بود:

“…. مع هذا درا ین موقع که رأی و اراده همایونی ما بدان تعلق گرفت که برای رفاهیت و امنیت قاطبه اهالی ایران و تشبیه و تأیید مبانی دولت، اصلاحات مقتضیه به مرور در دوائر دولتی و مملکتی به موقع اجرا گذارده شود، چنان مصمم شدیم که مجلس شورای ملی از منتخبین شاهزادگان و علمای قاجاریه و اعیان و اشراف و ملاکین و تجار و اصناف با انتخاب طبقات مرقومه در دارالخلافه تهران تشکیل و تنظیم شود که در مهار و امور دولتی و مملکتی مصالح عامه مشاوره و مذاقه لازم را به عمل آورد و هیئت وزرای دولت­خواه در اصلاحاتی که برای سعادت و خوشبختی ایران خواهد شد، اعانت و کمک لازم را نمایید.” (جوادی، ۱۳۷۹، ۱۲)

دوران مجلس در نظام مشروطیت را می توان به چهار دسته به شرح زیر تقسیم کرد که یک در میان شباهت کم و بیش با یکدیگر دارند:

1. دوران آغاز مجلس­داری تا انقراض قاجاریه (۱۳۰۴-۱۲۸۵)

به موجب نظام­نامه طبقات شش­گانه نمایندگانی به تعداد زیر از میان خود برگزیدند: شاهزادگان و قاجاریه­ها چهار نفر، علما و طلاب چهار نفر، بازرگانان ۱۰ نفر، زمین­داران و کشاورزان ۱۰ نفر، پیشه­وران ۳۲ نفر که این مجلس عصر روز یکشنبه ۱۸ شعبان ۱۳۲۴ هـ. ق از طرف مظفرالدین شاه با حضور همه وزیران، سفیران و کنسول­ها و بسیاری از اعیان و همچنین “بهبهانی و طباطبایی” و دیگر مجتهدان تهران در کاخ گلستان افتتاح شد.

پس از شکست مشروطه اول توسط محمدعلی شاه و به توپ بستن مجلس با حمله نیروهایی از تبریز، رشت، اصفهان و تهران فتح شد و مشروطه دوم آغاز شد. همزمان با گشایش مجلس دوم دو حزب نیرومند و دو حزب نیرومند “دموکرات عامیون” و “اجتماعیون اعتدالیون” اعلام موجودیت کردند و این اولین باری بود که احزاب در مجلس شروع به فعالیت کردند؛ اما دیری نپایید که مجلس دوم نیز منحل شد. مجلس سوم در زمان به سلطنت رسیدن احمدشاه و جنگ جهانی اول شروع به کار کرد و دوره مجلس چهارم از یکم تیرماه سال ۱۳۰۰ تا ۲۲ خرداد ۱۳۰۲ ادامه داشت.

رضاخان در اسفند ۱۲۹۹ شمسی در زمان غیبت مجلس با کمک سیدضیاءالدین طباطبایی در روزنامه “رعد” با کودتا برای تصرف حکومت، حرکت خود را آغاز کرد و توانست با برگزاری انتخابات مجلس پنجم با زور و قلدری مجلسی به وجود آورد که همه نمایندگان آن هوادار رضاخان بودند.

در روز نهم آبان ماه ۱۳۰۴ ماده­ واحده­­ای که در منزل سردار سپه رضاخان نوشته شده بود به مجلس آوردند و در حالی­که آن­روز مجلس فاقد وجاهت قانونی بود، به تصویب رساندند. مخالفت شدید و تاریخی سیدحسن مدرس به جایی نرسید و از ۱۲ نماینده تهران تنها سلیمان اسکندری لیدر حزب سوسیالیست رأی مثبت داد و بقیه یا غائب و یا مخالف بودند.

در مدت ۱۹ سال اول مشروطیت (مهر ۱۲۸۵ تا آذر ۱۳۰۴) مجلس فقط شش سال را در اجلاس گذراند و نزدیک به ۱۴ سال را در نفرت به سر برد. . (اتحادیه، ۱۳۷۵: ۴)

1. دوران دوم مجلس­داری به هنگام حکومت دیکتاتوری رضاشاه (۱۳۲۰-۱۳۰۴)

در دوران حکومت دیکتاتوری رضاخان مجلس حالت تسلیم و فرمان­برداری را نسبت به سلطان در پیش گرفته بود؛ به عنوان نمونه در هیچ یک از جلسات دوره مجلس به ریاست حاج محتشم السلطنه (حسن اسفندیاری) جز صحیح است، احسنت و آفرین حتی یک نفر از نمایندگان کلمه و جمله انتقادی بر زبان جاری نمی­ساختند. جلسات مجلس درست شبیه سربازخانه بود و هر لایحه­ ای که در دستور کار قرار می­گرفت، بدون کوچک­ترین مخالفتی به تصویب می­رسید.(دولت آبادی، جلد۴، ۵۲)

در این مرحله سه قانون راجع به مطبوعات از تصویب مجلس گذشت که اولی و دومی درباره “اعضای هیئت منصفه” و سومی راجع به جلوگیری از اشاعه افکار اشتراکی و تبلیغاتی کمونیستی بود.

1. دوران سوم مجلس­داری از سال ۱۳۲۰ شمسی تا سقوط دکتر مصدق

گشایش مجلس سیزدهم همزمان با حکومت محمدرضا پهلوی بود که در این مجلس چهار کابینه به مجلس معرفی شدند که یکی پس از دیگری از کار کناره گرفتند. در این دوره از مجلس قریب به ۱۱ حزب (توده، وطن، اتحاد، ملی، ایرنا، عدالت، کبود، پیکار، رادیکال، سوسیالیست و رستاخیز) فعالیت داشتند که البته تعدادی از این احزاب در مجلس نماینده داشتند.

پس از آن نوبت چهاردهمین دوره مجلس بود که این دوره هنگامی صورت گرفت که نیروهای نظامی کشورهای متفق در ایران بودند و احزاب و دسته­های سیاسی که پس از وقایع شهریور ماه ۱۳۲۰ با مرام­های مختلف سیاسی متأثر از اوضاع روز به وجود آمده به فعالیت سیاسی پرداختند.(ذاکر حسین، ۱۳۶۸: ۱۰۸)

پس از یک فترت یک سال و چهار ماهه، پانزدهمین دوره قانون­گذاری در تاریخ ۲۵ شهریور ۱۳۲۶ افتتاح شد که از وقایع مهم این دوره می توان به حادثه ترور محمدرضا شاه پهلوی در سال ۱۳۲۷ در دانشکده حقوق تهران اشاره کرد که این حادثه منجر به تصویب اصل ۴۸ قانون اساسی شد که به موجب این قانون شاه اختیار یافت که مجلس سنا را که بعداً تاًسیس شد و یا مجلس شورای ملی را هر یک جداگانه و یا هر دو باهم منحل کند.

شاید بتوان گفت مهم­ترین اتفاق ایران در این دوره از مجلس رخ داد. ملی شدن صنعت نفت با کوشش دکتر محمد مصدق دستاورد مجلس شانزدهم بود.

مجلس هفدهم مصادف با کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۲۲ و سقوط کابینه مصدق بود و کشور از مرحله­ آزادی به مرحله­ هرج و مرج و خفقان افتاد.

1. دوران چهارم مجلس شورای از سال ۱۳۲۲ تا سقوط شاهنشاهی در ایران:

بعد از کودتای ۲۸ مرداد، خفقان بر جامعه سایه افکند؛ طوری­که دکتر سید جمال الدین مدنی در تاریخ سیاسی معاصر ایران می­نویسد: “هیچ­وقت وضع ملت ایران ‌به این اندازه اسف­انگیز و دل­خراش نبوده است و دولت تمام روزنامه­های ملی را به نام مخالف توقیف کرد و با کنترل شدید چاپ­خانه به وسیله قوای مسلح، امکان نشر حقایق را سلب نمود…”. (ذاکرحسین، ۱۳۶۸: ۲۹۰)

دولت زاهدی که پس از دکتر مصدق روی کار آمده بود، برای استفاده از جریان عادی قانون­گذاری محتاج به مجلسی بود که بدون چون و چرا تسلیم دولت باشد و قرارداد مربوط به نفت را تصویب کند.