طرحی جهت آماده نمودن مجموعه ای از فرصت‌های یادگیری برای افراد تحت تعلیم می‌باشد ( گالن سیلور ،خوی نژاد ۱۳۷۶ ، ص ۴۰ ) .

کلیه اطلاعات ، دانش و مفاهیم و نگرش هایی که در کتاب به یاد گیرنده ارائه می‌گردد . به عبارت دیگر مجموعه ی دانش سازمان یافته و اندوخته شده ، اصطلاحات ، اطلاعات ، واقعیات ، قوانین ، اصول ، روش ها ، مفاهیم ، تعمیم ها ،پدیده ها و مسائل مربوط به همان ماده درسی است ( فتحی و اجاره گاه ۱۳۷۷ ، ص ۱۱۷ ) .

در این پژوهش منظور از محتوا کلیه تصاویر ، پرسشها و متن کتاب درس علوم می‌باشد که از طریق آن ها مفاهیم و اطلاعات مورد نظر دانش آموز ارائه می‌گردد .

هر گاه محتوای برنامه درسی به گونه ای ارائه گردد که یاد گیرنده را با محتوای داده شده درگیر سازد . یعنی اولا سعی کند یادگیرنده را وادار به استفاده از تجربیات قبلی خود نماید و ثانیاً او را به تجزیه و تحلیل مطالب ارائه شده وادار کند . ( موسی پور ، ۱۳۸۲ ، ص ۱۲۷ ) .

هر گاه اطلاعات و معلومات جدید به شکل مشخص و کاملا آماده در اختیار یاد گیرنده قرار گیرد ، دانش آموز به حفظ کردن آن ها قناعت خواهد کرد و در نتیجه دانش آموزان نقش فعالی در جریان یادگیری ندارند ( همان منبع ، ص ۱۷۲ ) .

یک روش پژوهش منظم برای توصیف عینی و کمی محتوای کتاب‌های و مقنون برنامه درسی و یا مقایسه پیام ها و ساختار محتوا با اهداف برنامه درسی می‌باشد . ( یار محمدیان ، ۱۳۷۷ ، ص ۱۵۰ ) .

برنامه درسی

در بحث از فرایند « برنامه درسی » از مراحل مختلف سخن گفته می شود این مراحل تقریبا همان عناصری هستند که توسط « رالف تایلر ^[۱]» در سال ۱۹۴۹ بیان شده و شامل « هدف ^[۲]» ، «محتوا ^[۳]» و « روش^[۴] » و « ارزشیابی^[۵]» می‌باشند (طالعی فرد۱۳۸۳،ص۵۷).

از آنجایی که بررسی تمام عوامل برنامه ریزی درسی سیستم برنامه ریزی در آموزش و پرورش کشور ایران متمرکز است و محتوای کتاب‌های علوم در نظام آموزشی از اهمیت ویژه ای برخوردار است ، ‌بنابرین‏ در این تحقیق آنچه که بیشتر مورد نظر پژوهشگر است ارائه نمودن پیشنهاداتی ، به کارشناسان و مولفان کتاب‌های درسی علوم تجربی دوره ابتدایی در زمینه تحلیل محتوای کتابها مربوط می‌باشد.بدیهی است مسئله انتخاب مطالب علمی برای برنامه ی علوم در دوره ابتدایی همواره دشوار بوده است زیرا علوم شامل ان چنان دامنه وسیعی از دانش است که فراگیری همه آن ، حتی در طول تمام عمر برای هیچ کس امکان پذیر نیست.

لذا مسئله مهم در انتخاب مطالب علمی برای تدریس علوم دوره ابتدایی موضوع کیفیت است نه کمیت ، پس علوم را نباید به منزله فهرستی غیر قابل تغییر از واقعیت ها ، مفاهیم و اصولی پنداشت که باید با از بر کردن یاد گرفته شود ، بلکه علوم ترکیبی از یادگیری مطالب ، مهارت‌ها و خلاقیت ها می‌باشد(همان منبع،ص۵۷).

‌بنابرین‏ یکی از عواملی که در جریان آموزش و پرورش و شکوفایی خلاقیت ذهنی دانش آموزان نقش بازی می‌کند محتوای کتاب‌های درسی و پرسشها و تکالیف و فعالیت‌های یادگیری چاپ شده و مطلوب است در صورتی که کتاب‌های درسی اولا با توجه به یافته های علمی روز و ثانیاً با شیوه فعال تدوین و تالیف گردند موجبات خلاقیت دانش آموزان و ثمربخشی و سوددهی برنامه درسی می‌گردد .

تعریف یادگیری فعال

از یادگیری فعال تعاریف مختلفی شده است بالدوین^[۶] یادگیری فعال را این گونه تعریف می‌کند

« یادگیری فعال » یادگیری اثربخشی است که فراگیرنده به طور فعال در عمل یادگیری درگیر

می شود و عمل یادگیری در کنترل ‌خود او. Baldwinandwilliams , 1988.p:4

^[۷] منصور معتقد است، « روش های فعال روش هایی هستند که فعالیت‌های کودک را در رابطه

با نیازهای عمومی وی بر می انگیزند »(نصر الهی گسیل ، ۱۳۷۳، ص ۴۲).

دیویی ۱۸۹۶- ۱۹۵۲ ) ( نیز یادگیری را نوعی تجربه فعال توسط یادگیرنده می‌داند ، اوبه

جای یادگیری از طریق کتاب و معلم ، یادگیری از طریق تجربه و به جای کسب مهارت‌ها و

فنون مجرد و صرف به وسیله تمرین ، کسب آن ها به عنوان وسیله ای برای نیل به اهداف

حیاتی و لازم و به جای ارائه مطالب انتزاعی به دانش آموز آماده نمودن او برای دنیای در

حال تغییر را توصیه می‌کند( دیویی – جان ،میرحسنی۱۳۶۹ ص ۱۸).

به هر حال مزایای مشترک روش های فعال یادگیری به طور خلاصه عبارتند از :

۱ ـ یادگیرنده را به طور فعال در فرایند یادگیری درگیر می کند(همان منبع،ص۱۸).

۲ ـ فرایند یادگیری را از علایق و خواسته ها و ادراکات یادگیرنده آغاز می کند.

۳ ـ تجارب یادگیری را به گونه ای سازمان می‌دهد که به یادگیرنده در روشن سازی و بیان نیازها کمک کند .

۴ ـ کتاب درسی ، معلم ، آموزش و همه عوامل خارجی به عنوان تسهیل کننده یادگیری محسوب می‌شوند.

۵ ـ مبتنی بودن یادگیری بر تجارب فراگیرنده نماید (دیویی – جان ،میرحسنی۱۳۶۹ ص۱۴).

۶ ـ استقلال و اعتماد به نفس یادگیرنده را افزایش می‌دهد .

۷ ـ تبدیل نمودن فرایند یادگیری به فرایند رشد و تکامل.

۸ ـ معنا دار بودن و پایداری دانش فراگرفته شده .

۹ ـ تمهید زیرساخت رشد و بالندگی علمی کشور : احیا مجد و عظمت از دست رفته کشور و گام برداشتن در مسیر ترقی و کمال به گونه ای که تضمین کننده جایگاه رفیع ایران به عنوان یک کشور پیشتاز در عرصه پیشرفت‌های علمی باشد بیش از هر چیز در گرو سوق دادن برنامه های درسی و جریان یاددهی ـ یادگیری به سمت فعال بودن یادگیری است .شاخص های موجود از وجود یک رابطه مستقیم میان اهتمام جوامع مختلف به پژوهش های علمی و رشد و بالندگی آن ها در عرصه علوم و تکنولوژی دارد (عبدالسلام،ملکی۱۳۶۹،ص۳۲).

عطف توجه به پژوهش نیز بدون تردید ارتباط زیادی با میزان گسترش روحیه پژوهشی و توان کشف در جامعه داشته است که پشتوانه این نیروی پژوهشی فعال نمودن یادگیرندگان می‌باشد.

شیوه های ارائه محتوای کتاب های درسی

محتوای برنامه درسی از نظر نوع تاثیری که بر یادگیرنده می نهد ممکن است جهت کاملا متفاوت را ورپیش گیرد ، از طرفی محتوای برنامه درسی می‌تواند یادگیرنده را برای تفکر و تعقل بر مسائل آماده کند و از طرف دیگر می‌تواند او را حفظ کردن مطالب عادت دهد ( موسی پور ، ۱۳۸۲ ، ص ۱۲۶ ) .

‌بنابرین‏ نحوه ارائه محتوا عامل مهمی در میزان یادگیری و نیز چگونگی یادگیری است ، یادگیری در نتیجه رفتار فعال یادگیری انجام می‌گیرد ( تایلر،تقی ورظهیر ۱۳۷۷ ، ص ۷۸ ) .

بر این اساس از دو نوع شیوه ارائه محتوای برنامه درسی می توان سخن گفت :

الف ) شیوه ارائه غیر فعال