ه- بوهای ناشی از پرورش حیوانات:^[۱۶۳] برای مثال بوی متعفن و مشمئز کننده ناشی از یک خوکدانی^[۱۶۴] یا خسارات ناشی ازمزاحمت‌های بویایی وسایرفوت منفعت‌های ناشی از خوکدانی به همسایه‌ها(نظیرکاهش مطلوبیت ودرنهایت ارزش اقتصادی املاک منطقه) و …^[۱۶۵] .

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

هنگامی که مسئولیت مدنی آلوده کننده با جمیع شرایط و اصول مربوط به مسئولیت مدنی احراز گردید.^[۱۶۶] از لحاظ حقوقی مسأله نحوه جبران خسارات ناشی از آلودگی هوا مطرح می‌گردد. در واقع پیش‌بینی ساز و کار حقوقی امکان جبران خسارات ناشی از آلودگی هوا یکی از تضمینات اساسی و در دسترس برای زیان دیده است.
بند دوم: روش‌های جبران خسارت ناشی از آلودگی
طرق و نحوه جبران خسارات ناشی از آلودگی هوا نیز از روش‌های کلی جبران خسارات در حوزه حقوق مسئولیت مدنی تبعیت می‌کند.^[۱۶۷] با این حال با توجه به ویژگی‌های خاص خسارات ناشی از آلودگی هوا برخی از روش‌های جبران و الزامات ناشی از آنها به عنوان ضمانت حقوقی اهمیت داشته و مسائل حقوقی ویژه خود را دارند که در ذیل بحث می‌گردد.
الف- اعاده وضع به حالت سابق
در قلمرو حقوق محیط زیست، اعاده وضع به حالت سابق، بهترین و مناسب‌ترین روش جبران خسارت است. اما امکان این امر در خصوص آلودگی هوا همواره امکان‌پذیر نیست. به موجب ماده ۹-۱۶۲ کد محیط زیست فرانسه (اصلاحی ۲۰۰۸) تدابیر جبرانی برای خسارات وارده که آبها و گونه‌ها و سکونت‌گاه‌های مورد اشاره در شماره‌ی ۲ و ۳-الف ماده ۱-۱۶۱، با هدف اعاده‌ی وضع به حالت اولیه، منافع اکولوژیکی آنها ناظر به وضعیت اولیه منابع طبیعی و منافع اکولوژیکی آنها در زمان ورود خسارت است، که در فرض عدم ورود خسارت وجود داشت،‌با کمک بهترین اطلاعات در دسترس برآورد می‌شود. جبران اولیه خسارات^[۱۶۸] ناظر به کلیه اقداماتی است که منابع طبیعی و خدمات مورد اشاره در خط نخست را به حالت اولیه یا نزدیک به حالت اولیه اعاده می کند. امکان جبران از طریق احیاء طبیعی نیز باید مد نظر قرار گیرد. در صورتی که جبران اولیه خسارات برای اعاده وضع به حالت نخستین یا نزدیک به چنان حالتی میسر نگردد، اقدامات مربوط به جبران تکمیلی خسارات^[۱۶۹] به منظور تأمین سطحی از منابع طبیعی یا خدماتی که برای آن تدارک دیده شده به اجرا در می‌آید. این اقدام می‌تواند در سایر مواردی که منافع مردم مرتبط با خسارت است به اجرا در آید. این سوال اساسی مطرح است که چگونه می‌توان در زمینه جبران خسارات ناشی آلودگی هوا از این روش استفاده نمود و دادرس در چه مواردی اختیار دارد به این روش جبران خسارت توسل جوید. باید گفت از آنجا که هدف اصلی در این روش برگرداندن وضعیت به حالت قبل از آلودگی است، در صورت امکان اعاده وضع به حالت سابق، این روش در حقوق محیط زیست از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این امر می‌تواند از طریق «ترمیم»((Restitution ، «احیاء» Restauration)) ، «پاک‌سازی»( Nettoyage des pollutions) ، «بازسازی»( Nettoyage des pollutions) و اقداماتی از این قبیل صورت گیرد. برای مثال، پاک کردن ساختمان‌های آلوده به دود و دوده یا ترمیم ساختمان‌هایی که در اثر آلودگی‌های مستقیم جوی آسیب دیده‌اند یا کاشتن درخت جدید به جای درختان خشکیده و احیاء سازه‌هایی که در اثر حوادث آلودگی آسیب دیده‌اند، از مصادیق این روش هستند. اما در برخی موارد نظیر خسارات وارده بر رشد گیاهان، خسارات وارده بر سلامتی اشخاص مانند بیماری‌های صعب‌العلاج تنفسی و یا انقراض نسل یک گیاه یا حیوان در اثر آلودگی هوا و کاهش تولید محصولات کشاورزی امکان توسل به این روش بعید است. استفاده از این روش در حوزه حقوق محیط زیست می‌تواند هم به عنوان «ضمانت حقوقی» پیشرفته و هم به عنوان یک «تعهد» بر شخص مسئول آلودگی بار شود.^[۱۷۰] در شکل ضمانت حقوقی در قالب سه دسته ضمانت مدنی، کیفری و اداری^[۱۷۱] در قوانین پیش‌بینی شده و بر شخص مسئول آلودگی تحمیل می‌گردد. بنابراین قاضی دادگاه مدنی می‌تواند به صورتی کاملاً آزاد، ضمانت اعاده وضع به حالت سابق را به عنوان یکی از طرق جبران خسارات ناشی از آلودگی‌هوا برگزیند.^[۱۷۲] آزاد به این معنا که بر خلاف مواردی که اعاده وضع به حالت سابق معمولاً به عنوان یک ضمانت کیفری در قوانین جزایی پیش‌بینی می‌شود.^[۱۷۳] این امر در قوانین مدنی به صراحت پیش‌بینی نشده و از اصول کلی حاکم بر نحوه جبران خسارات می‌باشد.
ب- از بین بردن منبع ضرر
از بین بردن منبع ضرر بخشی از تدابیر پیشگیرانه است که امروزه در پرتو اصل مشهور «احتیاطی» مورد توجه نظام حقوقی فرانسه قرارگرفته^[۱۷۴]وازنوآوری‌های لایحه ۲۰۰۵مسئولیت مدنی فرانسه به شمارمی‌رود.
^[۱۷۵]. گاهی از بین بردن منبع ضرر و توقف و یا جلوگیری از فعالیت‌های آلوده‌ساز می‌تواند بعنوان یک روش پیشگیرانه اتخاذ گردد. به موجب ماده ۳-۱۶۲ کد محیط زیست فرانسه، در مواردی که خطر قریب‌الوقوع خسارات وجود دارد، متصدی بدون فوت وقت و به هزینه خود تدابیر پیشگیرانه‌ای Mesures de prevention را به منظور جلوگیری Empecher یا محدود کردن Limiter اثرات آن اتخاذ خواهد نمود.^[۱۷۶] در صورت باقی بودن خطر، بهره‌بردار بدون فوت وقت، محتوا و نتیجه اقدامات پیشگیرانه اتخاذی را به اطلاع مقامات پیش‌بینی شده در شماره ۲ ماده‌ی ۲-۱۶۵ خواهد رساند. این موضوع در زمینه آلودگی هوا می‌تواند شامل اقداماتی نظیر تعطیل، تخریب و انتقال اماکن آلاینده، اصلاح سیستم‌های تهویه و پخش آلاینده‌ها و … گردد. برای مثال، شخصی که برای اضرار همسایه با ایجاد شومینه غیر متعارف باعث انتشار دود و بو به ملک همسایه می‌شود در این فرض مالک شومینه در برابر خسارات و مزاحمت‌های وارده بر همسایه مسئولیت قهری دارد و ممکن است محکوم به جبران خسارت از طریق بر چیدن شومینه گردد. در رویه قضایی فرانسه در یک مورد مالک خانه‌ای که از بخاری خانه وی به طرف پنجره همسایه دود منتشر می‌نمود به بلندتر کردن لوله بخاری یا مناسب نمودن آن بر اساس ماده ۱۸ حکم ۲۲ اکتبر ۱۹۶۹ مربوط به رعایت استاندارد و نحوه نصب لوله‌های بخاری محکوم گردید.^[۱۷۷]
ج- جبران نقدی خسارت
در اغلب موارد بدلیل شکل و ماهیت خسارت وارده امکان جبران خسارات عینی آلودگی هوا وجود ندارد و امروزه شایع‌ترین روش جبران خسارات، جبران نقدی آنهاست که از طریق پرداخت مبلغی از ناحیه شخص مسئول آلودگی به شخص زیاندیده صورت می‌گیرد. اصولاً پرداخت خسارات نقدی ناشی از امکان تقویم آن به پول است. همین امر باعث شده است که در خصوص مبانی، رژیم حقوقی و نحوه تقویم و ارزیابی خسارات در حوزه محیط زیست و خسارات ناشی از آلودگی اختلافات و بحث‌های گوناگونی مطرح شود.^[۱۷۸] همین مساله در خصوص خسارات ناشی از آلودگی هوا به دلیل ویژگی‌های خاص خسارات از جمله عمومی بودن کالای زیست محیطی، عدم ورود در بازار و غیر مستقیم بودن خسارات، با شدت بیشتری مطرح است. با این حال برخی از اقتصاد دانان با ارائه مدل‌های مختلف سعی در تخمین میزان خسارات آلودگی هوا جهت جبران موقتی خسارات نموده‌اند.^[۱۷۹]
د - تعهد به عدم آلودگی
امروزه با گسترش تخریب محیط زیست و توجه ویژه دولت‌ها به حفاظت از آن قیود و شروط مربوط به رعایت اصول زیست محیطی در برخی از قراردادهای عمده و قراردادهایی که در آنها احتمال تخریب محیط زیست و آلودگی هوا می‌رود گنجانده می‌شود و با عنوان «تعهدات زیست محیطی» طرف قرارداد شناخته می‌شوند. در قراردادهای «بی‌اوتی» (ساخت، بهره‌برداری و واگذاری) ((BOT: Build, Operate, Transfer که در ایران در وزارتخانه‌های نفت، نیرو و وزارت راه و ترابری رایج می‌باشد شروط زیست محیطی و لزوم رعایت آنها از جمله تعهدات کنسرسیوم است و شروط مربوط به حفظ محیط زیست از شروط رایج این قراردادها بوده که مطابق آن کنسرسیوم موظف به رعایت اصول محیط زیست می‌باشند و در صورتی که از عمل وی به محیط زیست، اشخاص و اموال، خسارت زیست محیطی وارد گردد، مکلف به جبران خسارات وارده به اشخاص و اموال است و تخلف گسترده این تعهدات می‌تواند یکی از دلائل فسخ قرارداد محسوب شود.^[۱۸۰] در همین زمینه و در یک مورد در فرانسه پیمانکاران به علت بی‌نظمی حاصل از نصب لوله‌های بخاری مسئول شناخته شده‌اند.^[۱۸۱] علاوه بر این، تعهدات مربوط به رعایت شرایط و ضوابط زیست محیطی از جمله عدم ایجاد آلودگی در مواد ۲۷-۴۱۱ کد روستایی نسبت به مستأجرانی که از زمین بهره‌برداری می‌نمایند، پیش‌بینی شده است. همچنین، در قراردادهای اکتشاف نفت در سواحل و در خشکی نیز یکی از مواردی که به مثابه یک تعهد زیست محیطی بر پیمانکاران بار می‌شود، عدم ایجاد آلودگی‌های آب، هوا و خاک و دفع پسماندها است.
گفتاردوم- موانع و چالش‌های مسئولیت مدنی در حوزه آلودگی‌های جوی
از یک طرف به علت ویژگی‌های خاص آلودگی‌های جوی از جمله مرز گذر بودن، تدریجی بودن و منابع متعدد و از طرف دیگر به علت دشواری‌هایی که در اثبات مسئولیت مدنی آلوده کننده وجود دارد ما با چالش‌های جدی مواجه هستیم. در ذیل به مهم‌ترین این مشکلات اشاره می‌شود:
بنداول- دشواری اثبات رابطه سببیت
در زمینه آلودگی هوا احراز رابطه سببیت میان خسارات وارده و فعل زیانبار دشوارترین رکن در اثبات مسئولیت مدنی شخص آلوده کننده محسوب می‌گردد. بر اساس این رکن اگر نتوان میان عامل ورود ضرر و فعل زیانبار رابطه سببیت برقرار نمود، نمی‌توان حکم به مسئولیت شخص آلوده کننده داد. این بحث بویژه در مواردی که در آنها تقصیر شرط ایجاد مسئولیت نیست اهمیت ویژه‌ای دارد. مطابق اصول مسئولیت مدنی صرف وقوع خسارات کافی برای اقامه دعوای مسئولیت علیه خوانده کافی نیست بلکه باید بین دو عامل ضرر و فعل زیانبار رابطه سببیت وجود داشته باشد.^[۱۸۲]
بر اساس این اصل باید بین خسارات ناشی از آلودگی و فعل زیانبار رابطه سببیت وجود داشته باشد و در صورتی که نتوان ثابت کرد که خسارات وارده ناشی از آلودگی هواست امکان اقامه دعوا علیه شخص مسئول آلودگی وجود نخواهد داشت. این اصل در خصوص کلیه دعاوی مسئولیت مدنی حاکم است و مختص آلودگی هوا نیست. اما این شرط در زمینه آلودگی هوا با شدت بیشتری مطرح است و در غالب موارد به علت عدم امکان اثبات و احراز رابطه سببیت بین آلودگی هوا و خسارات وارده امکان اقامه دعوا و اثبات مسئولیت مدنی شخص و در نهایت اعمال ضمانت‌های مدنی در این حوزه منتفی می‌شود. پررنگ بودن این مشکل در زمینه خسارات ناشی از آلودگی هوا نیز ناشی از ویژگی‌ها و اوصاف خاص این قسم از آلودگی نظیر غیر مستقیم بودن خسارات، منابع متعدد آلودگی، فرامرزی بودن و دخیل بودن عوامل دیگر در جریان ورود خسارت است. در فرانسه و در قضیه مربوط به پرونده انفجار یک کارخانه تولید مواد شیمیایی که باعث ورود آسیب به «پرورش دهندگان زنبور عسل» (Apiculteur) و مرگ و میر زنبورها به علت تغذیه از گل‌های سمی شده بود دادگاه در این زمینه مسئولیت مدنی این کارخانه در برابر پرورش دهندگان زنبور عسل اطراف کارخانه چنین استدلال نمود که مرگ زنبوران عسل نمی‌تواند مستقیماً مربوط به سمی بودن گل‌ها باشد و این قسمت از خواسته خواهان‌ها را رد نمود.^[۱۸۳] در واقع، در مورد فوق هر چند مرگ و میر زنبوران عسل به صورت غیر مستقیم ناشی از مسمومیت گل‌ها بوده ولی به علت عدم امکان احراز رابطه مستقیم سببیت، دادگاه این قسمت از خواسته زنبورداران را علیه کارخانه مواد شیمیایی رد نموده است.
الف- تعدد اسباب در خسارات ناشی از آلودگی
مشکل دیگر در این زمینه مربوط به «تعدد اسباب» در بروز خسارات آلودگی هواست به این معنا که در غالب دعاوی مربوط به خسارات ناشی از آلودگی‌های جوی صرفاً آلودگی هوا سبب ورود خسارات نیست. بلکه در کنار آلودگی هوا اسباب دیگری نیز دخیل می‌باشند و خوانده می‌تواند با ارائه دفاع عدم ارتباط تام میان خسارات وارده و آلودگی هوا خود را از زیر بار مسئولیت برهاند و یا دست کم از تخفیف برخوردار باشد. چنانچه در ایران در قضیه کارخانه ونارچ^[۱۸۴] مربوط به ورود خسارات ناشی از گرد و غبار حاصل از کارخانه به مزارع و باغات اطراف خوانده با ارائه این دفاع که فعالیت کارخانه عامل اصلی ورود خسارات و خشکیدن باغات اطراف نیست، بلکه به علت عدم وجود آب در مزرعه مذکور که در اثر خشکسالی‌های مکرر بوجود‌آمده، درختان خشک گردیده‌اند و نه در اثر گرد و خاک سنگ‌شکن، سعی در معاف نمودن مسئولیت خود نموده و در نهایت در ارزیابی میزان خسارات وارده توسط کارشناسان موثر واقع گردیده است.^[۱۸۵] در حقوق فرانسه، بعد از تصویب قانون اوت ۲۰۰۸ یکی از نوآوری‌های این قانون توجه به این وضعیت بود. ماده ۱۹ این قانون (ماده ۱۸-۱۶۲ کد محیط زیست فرانسه) با پیش‌بینی روش تقسیم خسارات، مقرر می داشت که «هر گاه خسارات وارده بر محیط زیست اسباب متعدد (Plusicurs causes). داشته باشد، هزینه تدابیر پیشگیرانه وجبرانی توسط مقام پیش‌بینی شده در بند ۲ ماده ۲-۱۶۵ میان متصدیان و شرکت کنندگان در امر ورود خسارت یا در ایجاد خطر خسارات قریب‌الوقوع، تقسیم خواهد شد».
ب- شدت مشکل در حوزه محیط زیست
در مواردی که خسارات ناشی از آلودگی هوا از یک منبع ناشی شده باشد این مشکل وجود ندارد. برای مثال اگر منبع آلودگی کارخانه ذوب مس یا کارخانه سیمان باشد می‌توان منبع آلودگی و در نهایت شخص مسئول را تعیین نمود. اما در اغلب موارد آلودگی هوا و خساراتی که از آن ناشی می‌شود از منابع‌آلاینده‌های متعدد صادر می‌شوند و امکان تعیین دقیق منبع و در نهایت شخص مسئول آلودگی وجود ندارد. این مشکل را در مسئولیت مدنی زیست محیطی تحت عنوان «آلودگی با منابع متعدد»^[۱۸۶] یاد نموده‌اند.^[۱۸۷] در این فرض گفته می‌شود اشخاص مسئول غیر قابل احصاء و تعیین هستند. ماده ۱۸-۱۶۲ کد محیط زیست فرانسه در این خصوص مقرر می‌دارد «هر گاه خسارات وارده بر محیط زیست اسباب متعدد(Plusieurs causes) داشته باشد، هزینه تدابیر پیشگیرانه و جبرانی توسط مقام پیش‌بینی شده در بند ۲ ماده ۲-۱۶۵ میان بهره‌برداران و شرکت کنندگان در امر ورود خسارت یا در ایجاد خطر خسارات قریب‌الوقوع، تقسیم خواهد شد.»
ج- مشکلات مربوط به تعیین شخص مسئول
بنابراین با توجه به موضوع فوق و اصول مسئولیت مدنی، به طریق اولی امکان رجوع به شخص آلوده کننده منتفی خواهد. برای مثال، در خصوص خسارات ناشی از آلودگی هوای یک شهر و خسارات غیر مستقیم بر آمده از آن که ناشی از تردد هزاران وسیله نقلیه موتوری می‌باشد چگونه می‌توان به طور دقیق تعیین نمود که اشخاص مسئول چه کسانی هستند و سهم هر یک در ورود خسارات به چه میزانی است.
در هر صورت، وجود «آلوده کنندگان متعدد»( Multiple polluters) در بروز خسارات ناشی از آلودگی‌هوا و مشکلات مربوط به تعیین شخص مسئول و میزان دقیق خسارات وارده اجتناب‌ناپذیر است.
د-تدریجی بودن و خسارات پنهان
بر خلاف سایر خسارات، ظهور غالب خسارات زیست محیطی به ویژه خسارات ناشی از آلودگی هوا در طول زمان خاصی بروز پیدا می‌کند و در بسیاری از موارد خسارات وارده «پنهان» می‌باشند. برای نمونه بیماری‌های تنفسی در اثر آلودگی هوا در یک زمان طولانی اتفاق افتاده و حتی در خصوص خسارات ناشی از حوادث آلودگی نظیر حادثه بوپال و چرنوبیل نیز پدیداری میزان واقعی خسارات نیازمند گذشت زمان طولانی است. لذا این ویژگی خسارات ناشی از آلودگی هوا باعث ظهور مشکل حقوقی «ارزیابی میزان خسارات» وارد شده است به گونه‌ای که نمی‌توان دقیقاً و دفعتاً میزان خسارات ناشی از آلودگی هوا را تعیین نمود.
فصل سوم:
جایگاه حمایت از محیط زیست در آموزه های اسلام
فصل سوم- جایگاه حمایت از محیط زیست در آموزه های اسلام
تحولات اجتماعی و صنعتی در جوامع مختلف، دگرگونی ها و مسائل جدیدی را در پی داشته و مباحث جدیدی را برانگیخته و حتی دسته جدیدی از جرائم را مطرح نموده است؛ که در این راستا، می توان از جرائم زیست محیطی به عنوان یکی از اشکال نوین بزهکاری یاد کرد.
اگر چه بشر از ابتدا به اهمیت و احترام محیط زیست توجه داشته است اما با پیشرفت علم و فناوری، انسان طبیعت را مقهور خویش ساخت و با تغییری بنیادین در نگرش به محیط زیست، راه تسلط و بهره کشی روز افزون از طبیعت هموار گردید. پس از انقلاب صنعتی و با بروز مشکلات و معضلاتی که معلول استفاده از تکنولوژی است؛ محیط زیست به طور گسترده ای مورد توجه واقع شد؛ تا آنجا که حفاظت از محیط زیست و جلوگیری از آلودگی آن یکی از مهمترین مسائل اواخر قرن بیستم به شمار می آید.
اما نکته قابل تأمل و پرسش اصلی اینکه؛ حمایت از محیط زیست در نگرش دینی و آموزه های اسلام از چه جایگاهی برخوردار است؟
عصر معاصر و به طور مشخص دهه های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ را باید آغاز دوره ی بیداری و آگاهی گسترده و جهانی در زمینه ی محیط زیست دانست؛ به طوری که دیگر به هیچ وجه نمی توان مسائل زیست محیطی را نادیده انگاشت. بشر پس از طی سه دوره تعامل با محیط زیست در جوامع شکارچی، جوامع کشاورزی و به طور خاص با انقلاب صنعتی که منشا بسیاری از دگرگونی ها در علم و تولید و اختراعات و اکتشافات مختلف است. همراه با انقلاب صنعتی که از حدود سال ۱۷۶۰ میلادی به تدریج آغاز گردید؛ انقلاب های فرهنگی ـ اجتماعی نیز به وجود آمد ^[۱۸۸]. پس از کشف طبیعت در این مرحله، مفهوم جدید دگرگون ساختن طبیعت برای کسب انرژی از آن و تبدیل صورتی از انرژی به صورتی دیگر، مهم ترین وسیله پیشرفت علم شد ^[۱۸۹].در پی انقلاب صنعتی یک انقلاب اجتماعی نیز شکل گرفت و مفاهیمی همچون برابری اجتماعی، برابری حقوق و برابری معنوی را برقرار ساخت و طی یک تغییر نگرشی بنیادین، انسانی که تا مدتی پیش تنها ساکن زمین و جزئی از طبیعت بود در این دوره خود را مالک و حاکم بر زمین پنداشت و راه پیشرفت و پیروزی را در غلبه و تسلط بر جهان دانست اگر چه این طریق، تخریب و نابودی بخش هایی از محیط زیست را به دنبال داشته باشد. پس از تخریب و نابودی گسترده محیط زیست، عصر آگاهی در زمینه ی محیط زیست فرا رسید سر فصل این آگاهی گسترده و جهانی، اندیشه همراهی با طبیعت و در نظر گرفتن ظرفیت های آن به جای غلبه و سیطره محض بر طبیعت است. نسل حاضر به دنبال رفع معضلات زیست محیطی با مدیریت و برنامه ریزی، حمایت قانونی و به طور کلی جایگزینی تکنولوژی و صنایع پاک زیست محیطی به جای تکنولوژی آلاینده و مخرب و همچنین حفاظت خردمندانه از محیط زیست می باشد.
امروزه مسائل زیست محیطی مورد توجه اقشار مختلف، به خصوص فلاسفه، دانشمندان و سیاستمداران است. اغلب شرکت های معتبر در کشورهای پیشرفته نیز توجه به مسائل زیست محیطی را جزئی اصلی از برنامه و مدیریت استراتژیک خود به حساب می آورند. در حال حاضر این عقیده ایجاد شده که پس از انقلاب کشاورزی و انقلاب صنعتی، اکنون جامعه بشری به«انقلاب محیط زیست» نیازمند است ^[۱۹۰]. و به نظر میرسد برای اولین بار، محیط زیست به عنوان محور سیاست جهانی مورد توجه قرار گرفته است ^[۱۹۱]. در همین راستا انجمن ها و گروه ها و سازمان های طرفدار محیط زیست؛ موسوم به سبزها یا احزاب تحت عنوان «صلح سبز»^[۱۹۲] ، به طور گسترده فعالیت می کنند تا توجه مردم جهان را بیش از پیش به واقعیات زیست محیطی و لزوم حمایت از آن در جهت حفظ و استمرار نسل بشر و دیگر موجودات و منابع طبیعی موجود جهان، جلب کنند.
کوتاه سخن اینکه، معضلات زیست محیطی ـ که عمدتاً دستاورد جوامع صنعتی و رشد تکنولوژی است ـ با طیف گسترده ای از مسائل همراه است از انواع آلودگی ها گرفته تا تخریب مرتع، جنگل و نابود گونه های گیاهی و جانوری (به خصوص گونه های نادر و در حال انقراض) فرسایش خاک، رشد جمعیت انسانی و…؛ و این نیست مگر به علت پیوستگی و درهم تنیدگی چرخه های حیات. بر شبکه حیات همبستگی و هماهنگی حکیمانه ای حاکم است؛ به طوری که در این مجموعه هر جزء نقش و تأثیر خاص خود را دارد. لذا نباید بیش از توان و ظرفیت موجود، تعادل این مجموعه را به هم زد؛ چرا که در غیر اینصورت عواقب ناگوار و جبران ناپذیر این زیاده خواهی، افزون طلبی و فساد دامنگیر همه خواهد شد^[۱۹۳].علاوه بر این مسائل زیست محیطی، دارای ویژگی ها و ابعاد متنوع و گوناگونی بوده و نیازمند مطالعات و همکاری های میان رشته ای است. محیط زیست با علوم مختلفی مانند اقتصاد، پزشکی، روان شناسی، جامعه شناسی، زیست شناسی و جغرافیا ارتباط پیدا می کند. بر همین اساس امروزه رشته های مرتبط با محیط زیست در حال گسترش اند؛ رشته هایی نظیر: شیمی محیط زیست، اقتصاد محیط زیست و مهندسی محیط زیست. حقوق نیز به عنوان ضابطه و ابزاری برای برقراری نظم، امنیت و آسایش اجتماع در راستای انجام رسالت خود، پیوند و رابطه ای محکم و رو به گسترش با محیط زیست برقرار نموده و نقش مهمی در حمایت و حفاظت از محیط زیست بر عهده گرفته است. در این راستا، پاسخ به عوامل تهدید کننده ی محیط زیست و جرائم زیست محیطی به یک نگرش جامع و سیاست مؤثر و منسجم و همچنین فرهنگ سازی قوی نیاز دارد.
علاوه بر اینکه نگرش وآموزه های دینی می تواند نقش مهم و بنیادینی در ارائه ی بینش صحیح در تبیین جایگاه محیط زیست و وظیفه انسان در قبال آن ایفا نماید، نظام حقوقی اسلام و موازین اسلامی جزئی از فرهنگ ما و زیربنای حقوق کشور ایران و جهان اسلام است؛ لذا برآنیم تا در این مجال به اختصار جایگاه حمایت از محیط زیست در آموزه های اسلام را موضوع بحث قرار دهیم.
گفتار اول- مفهوم محیط زیست درآموزه های اسلامی
اصولا ارائه تعریف جامع و مانع واژگان و مفاهیم، کار دشواری است.«محیط زیست» (Green peac) در معنایی که امروزه به کار می رود؛ در بسیاری از زبان ها، اصطلاحی نو و تازه است. کاربرد آن در زبان فرانسه به قرن دوازدهم باز می گردد ^[۱۹۴]. این اصطلاح از آغاز دهه ۱۳۶۰ کاربردی مستمر و مؤثر پیدا کرده و در خلال همین دهه کلمات جدیدی برای بیان این مفهوم در زبان های مختلف مورد استفاده قرار گرفته.^[۱۹۵]این امر نشان از سابقه تقریبا ۳۰ ساله توجه بخش عظیمی از جهان، به طور همزمان، نسبت به پدیده ای تازه است که پیش روی جهان مدرن قرار دارد^[۱۹۶].
بعضی از نویسندگان در مورد ارائه مفهومی دقیق از محیط زیست و امکان ارائه تعریفی جامع، حقوقی و واحد از آن، اظهار تردید نموده اند^[۱۹۷] . مفهوم محیط زیست نیز در کشورهای مختلف با توجه به اهمیتی که هر کشور برای عناصر مشخص زیست محیطی قائل است می تواند متفاوت باشد؛ به عنوان مثال در یک کشور حمایت از آبهای دریایی و مسأله صید از اهمیت خاصی برخوردار است و محیط زیست با این رویکرد و بر اساس محیط زیست دریایی تعریف می شود و در کشور دیگر حمایت از جنگل ها و مراتع حائز اهمیت می باشد، لذا با تأکید بر عنصر جنگل و مرتع، محیط زیست تعریف می گردد. با این وجود در حقوق ایران تعریف دقیقی از محیط زیست صورت نگرفته است.
مفهوم لغوی واژه Environment، محیط، احاطه کننده اطراف و دور و بر می باشد. که اصطلاحاً Environment The برای بیان مفهوم محیط زیست به کار گرفته شده است^[۱۹۸] در فرهنگ ما واژه طبیعت به این مفهوم نزدیک است با این تفاوت که طبیعت تنها ناظر به هر چیزی است که دست بشر در ایجاد آن دخالت نکرده باشد^[۱۹۹] . در واقع اصطلاحات محیط زیست با اصطلاح بیوسفر (زیست کره) کاملا مرتبط می باشد؛ بیوسفر یا لایه حیاتی که «یونسکو»( UNESCO) خصوصاً آنرا به کار می برد با یکی از وسیع ترین تعاریف محیط زیست مطابقت دارد و محیط زیست اصلی انسان را تشکیل می دهد و عبارت است از محیط زندگی بشر یا آن بخش از جهان که بنا به دانش کنونی بشر همه حیات در آن جریان دارد^[۲۰۰].
برای ارائه تعریف انسان محوری از محیط زیست، می توان گفت:
«محیط زیست، به تمامی محیطی اطلاق می شود که نسل انسان به طور مستقیم و غیرمستقیم به آن وابسته است و زندگی و فعالیت های او در ارتباط با آن قرار دارد»^[۲۰۱] . و به زبان ساده محیط زیست عبارت است از «هوا، آب، خاک، گیاه، جنگل، بیشه، مرتع، دریا، دریاچه، رودخانه، چشمه، آبزیان، حیوانات، کوه، دشت، جلگه، کویر، شهر و یا ده شامل کوچه، خیابان، ساختمان (اعم از تاریخی و عادی و کارخانه) و غیره»^[۲۰۲]
همچنین در تعریف محیط زیست آمده است که «محیط زیست عبارت است از محیطی که فرایند حیات را فراگرفته و با آن برهم کنش دارد. محیط زیست، از طبیعت، جوامع انسانی و نیز فضاهایی که با فکر و به دست انسان ساخته شده اند تشکیل یافته است و کل فضای زیستی کره زمین، یعنی زیست کره (بیوسفر)، را فرا می گیرد»^[۲۰۳] .
در نهایت با توجه به تعریف حقوقی و نسبتا جامع مورد استفاده در کنوانسیون مسئولیت مدنی خسارات ناشی از اعمال خطرناک در محیط زیست، مصوب شورای اروپا، محیط زیست به طور کلی شامل موارد زیر می شود^[۲۰۴] :
۱ـ منابع طبیعی اعم از تجدیدپذیر و غیر قابل تجدید، مانند: هوا، آب، خاک و کلیه جانوران و گیاهان و تأثیر متقابل این عوامل بر یکدیگر.
۲ـ اموال و دارایی هایی که جزء میراث فرهنگی می باشند.
۳ـ مناظر و چشم اندازهای ویژه.
بند اول- دین و حمایت از محیط زیست در جهان معاصر
با نگاهی گذرا به تاریخ ادیان، احترام فراوان و حتی گاهی سرسپردگی و پرستش مظاهر طبیعت در ادوار مختلف، به روشنی مشاهده می شود. از حدود سی سال پیش با اوج گیری معضلات و مباحث زیست محیطی و احساس نیاز به تقویت عوامل فرهنگی به عنوان ابزاری کارآمد، بحث های مربوط به دین و محیط زیست در محافل علمی و تخصصی مورد توجه قرار گرفت و در کنار اقدامات و حمایت های حقوقی مطرح گردید.در این خصوص کنفرانس های متعددی جهت حل بحران های زیست محیطی با مشارکت و تقویت فرهنگی دینی برگزار گردیده است. از جمله این تلاش ها می توان به کنفرانس بین المللی مسکو(۱۹۹۰ م) با موضوع حل بحران های زیست محیطی از طریق پیوند علم و دین^[۲۰۵]و همچنین کنفرانس های دانشگاه هاروارد بین سال های (۱۹۹۶ تا۱۹۹۸) و سه کنفرانس آکادامی هنرها وعلوم کمبریج، سازمان ملل و موزه تاریخ طبیعی در نیویورک که به جمع بندی نتایج ده کنفرانس هاروارد می پردازد، اشاره نمود. در تهران نیز کنفرانس بین المللی با عنوان «دین و دنیای معاصر» برگزار گردید و علمای ادیان مختلف به طرح پاره ای از دیدگاه های مربوط به محیط زیست و اخلاق زیست محیطی پرداختند و نقش ادیان در رابطه با این موضوع را مورد بررسی قرار دادند^[۲۰۶] . در کشور ما علاوه بر صبغه فرهنگی، آموزه های دینی، پایه و اساس حقوق را تشکیل می دهد و موازین اسلامی زیربنا و مبنای نظام حقوقی می باشد و به موجب اصل چهارم قانون اساسی، کلیه ی قوانین و مقررات باید بر اساس موازین اسلامی باشد. این اصل بر اطلاق یا عموم همه اصول قانون اساسی و قوانین و مقررات دیگر حاکم است از این رو نگرش نسبت به محیط زیست از منظر آیات قرآن و آموزه های اسلام به عنوان مبنای حقوقی و فرهنگی حائز اهمیت خواهد بود.
بند دوم-فقه شیعه و تحول در مبانی مسئولیت مدنی زیست محیطی
الف- اهمیت محیط زیست در فقه وحقوق امامیه
در آموزه‌های اسلامی به طور عام و در نزد امامیه به طور خاص، عناصر طبیعت اعم از آب، هوا، خاک، درختان، گیاهان و جانوارن جایگاه و ارزشی ویژه دارند که بیشتر ناشی از وحدت عناصر جهان و ریشه در جهان‌بینی توحیدی دارد. ^[۲۰۷]. طبیعت و محیط زیست در عین حال که در اختیار انسان به عنوان خلیفه الهی قرار دارد، به عنوان نشانه‌ای از قدرت و عظمت الهی توصیف شده است که این «خلیفه» را آن گونه که شایسته اوست متعهد به حفظ و حراست از آن نیز می‌کند (Dalil Boubkeur, 2001: 3-8). در واقع محیط زیست در اسلام «امانتی» است که به انسان سپرده شده است تا از آن به نحو مناسب بهره جوید (Naser, 1968: 96). در نزد امامیه مسئولیت انسان نسبت به محیط زیست را می‌توان فوق و فعل معصومین و فقیهان متقدم و متأخر مشاهده نمود.. در نظر برخی از فقیهان شیعه عناصر محیط زیست اعم از آبهای عمومی، هوا، خاک، نور آفتاب از مشترکات هستند و آلوده کردن آن ممنوع است. شماری دیگر از فقیهان هوا و فضا را از مباحات بر شمرده‌اند ولی هر دو گروه آلوده کردن و استفاده نابجا از آنها را روا نمی‌دانند (همان). از جمله اصول و قواعدی که در آراء فقهای شیعه در خصوص محیط زیست می‌توان دید می‌توان به «نهی فساد در زمین»، «لزوم حفظ نسل»، «قاعده لا ضرر»، «احترام به اموال»، «لزوم رعایت بهداشت فردی» اشاره کرد .^[۲۰۸]
ب- اهمیت محیط زیست در فقه امامیه
نظام حقوقی مسئولیت مدنی زیست محیطی بدون توجه به ویژگی های خاص این خسارات وهمچنین اهمیت این حوزه ازمبانی ضعیف تبعیت می کند.اهمیت محیط زیست درفقه امامیه ابتدا به ضرورت تحول درمبانی نظری حفاظت حقوقی ازمحیط زیست پرداخته وسپس ضمن ارائه نظریات روز حقوقی ،به دنبال بازشناسی وارائه نظزیه فقه امامیه وحقوقدانان وتحلیل دکترین مطلوب جهت ازحمایت زیست خواهیم بود.فرض اساسی براین مبنا استواراست که میتوان با واکاوی آموزه های فقهی وحقوقی به نظریه احترام اول دست یافت .
پ- اهمیت محیط زیست در احادیث و روایات
حضرت امام علی (ع) به گونه‌ای تکان دهنده یادآور مسئولیت انسان در برابر آنچه که پیرامونش می‌گذرد، می‌باشد که: «از خدا بترسید درباره بندگان و شهرهای او زیرا که در قیامت مورد سوال واقع می‌شوید از همه چیز حتی در مورد اماکن و حیوانات».