ابعاد بازاریابی اجتماعی
برخی، بازاریابی اجتماعی را خیلی کارآمد نمی دانند اما از اصول و فنون بازاریابی عمومی برای نیل به اهداف غیرتجاری خود استفاده می کنند. بازاریابی اجتماعی تغییر به ظاهر رفتارهای تعاملی در مقابل شرایط محیط زیستی، اجتماعی، سیاسی و تکنولوژیکی با منابع محدود را در بر میگیرد. اگر هدف بازاریاب های بازرگانی رضایت سهامداران باشد، هدف بازاریاب های اجتماعی برآورده کردن نیاز جامعه برای بهبود کیفیت زندگی است. این امر نیازمند رویکرد درازمدت است که فراتر از کاربرد فردی است و یک گروه یا سازمان را در برمی گیرد. از این رو نتایج مطلوب بازاریابی اجتماعی معمولا در هاله ای از ابهام قرار دارد: محصولات پیچیده‌ترند و تقاضاها متفاوت (Kotler & Lee, 2007).

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

گروه های هدف در چالش با یکدیگرند و درگیری کاربران بیشتر و رقابت گسترده تر است. هر چند مانند بازاریابی عمومی، همواره تمرکز بر رفتار بوده است. بازاریابی اجتماعی بر اساس تبادل اختیاری هزینه ها و منافع مابین دو یا چند طرف است. به همین منظور، بازاریابی اجتماعی چهارچوب مفیدی را برای برنامه ریزی اعمال می کند، چهارچوبی که بازاریاب های اجتماعی می توانند با رویکردهای دیگر در زمانی که مسایل بومی، ملی، منطقه ای و جهانی به شدت بحرانی شده اند ادغام نمایند. سایر رویکردها شامل حمایت، تجهیز جوامع، ایجاد اتحاد استراتژیک با آژانس های بخش عمومی، سازمان های غیردولتی و بخش خصوصی و تاثیرگذاری بر رسانه هاست. علاوه بر سلامت عمومی، بازاریابی اجتماعی در زمینه های آموزشی، اقتصادی و محیط زیستی هم کاربرد دارد (ADB, 2010).
گروه آلان آندرسن در آمریکا، معیارهای شاخص بازاریابی اجتماعی را مشخص کرده اند. آنها قصد دارند درک اصول و تکنیکهای بازاریابی اجتماعی را آسان کرده و سیستم ثبات رویکرد مربوط به تأثیرگذاری، حفظ انعطاف و خلاقیت برای رفع نیازهای مختلف را ترغیب و امور مربوط به انتقال و کسب اطلاعات را تسهیل نموده و به نظارت و ارزیابی طرف های تجاری کمک کنند. شاخص های مهم دیگر شامل برنامه ریزی استراتژیک، شرکا و دخالت سهامدار، نظارت و ارزیابی و… است. با وجود این معیارهای ترویجی مرکز ملی بازاریابی اجتماعی در بازاریابی اجتماعی منحصر به فردند. این معیارهای عبارتند از:
جهت دهی: معیار جهت دهی بر جهت دهی قوی مشتریان با اهمیت درک اینکه مشتری از ارزش ها، تجارب، دانش، عقاید، نگرش و نیازهای او و همچنین بافت اجتماعی که در آن زندگی و کار می کند؛ آغاز می شود.
رفتار: رفتار به تمرکز آشکار بر درک موجود و تاثیر کلیدی بر آن و در عین حال توسعۀ اهداف آشکار رفتاری بر می گردد. این اهداف قابل تفکیک به مراحل عملی و قابل ارزیابی است.
نظریه: نظریه بر استفاده از نظریه های رفتاری برای درک رفتار انسانی و ایجاد برنامه هایی حول این محور دلالت می کند.
بینش: بینش درصدد دستیابی به درک و بینش عمیق انگیزه های افراد است.
تبادل: تبادل مبتنی بر استفاده از تبادل مفهوم است با درک آنچه از مردم انتظار می رود.
رقابت: رقابت منوط به استفاده از مفهوم رقابت است. رقابت یعنی درک عوامل تاثیرگذار بر مردم و رقابت آنها بر سر زمان خود.
تفکیک: مخاطب باید در استفاده از گروه های مختلف، به شکلی موثر روشن شود.
ترکیب روشها: این امر مستلزم استفاده از ترکیب روش های مختلف برای نیل به هدف رفتاری در سطح استراتژیک است. وقتی این روش به طور عملی مورد استفاده قرار گیرد به عنوان ترکیب بازاریابی شرح داده می‌شود (محمدسمسار، ۱۳۹۰).
مراحل انجام یک برنامه بازاریابی اجتماعی
پنج مرحله در اجرای یک برنامه بازاریابی اجتماعی مد نظر است:
۱) برنامه ریزی: شناسایی مشکل، گروه مخاطب و محیطی که قرار است برنامه در آن اجرا گردد.
۲) تولید مواد و پیام ها: پیام ها و مواد آموزشی که می توانند پیام مورد نظر را به گروه مخاطب انتقال دهند.
۳) پیش آزمون: با آزمون پیام ها و مواد تولید شده در گروه مخاطب، نقایص آن برطرف می شود.
۴) مداخله: برنامه به صورتی که طراحی شده، اجرا می شود.
۵) ارزشیابی و پس خوراند: تاثیرات اجرای برنامه بر گروه مخاطب سنجیده می شود. باید توجه داشت که این مرحله از برنامه در تمامی فرایند بازاریابی اجتماعی جاری است (Birkinshaw, 1998).
مدل عمومی استراتژی بازاریابی اجتماعی
تمرکز بیشتر بر عوامل راونشناختی و رفتاری، منجر به شکلگیری چارچوبهای خاصی از فرایند بازاریابی اجتماعی گشته است که تعدادی از شناخته شده ترین و مهمترین آنها در شکلهای (۲-۳) تا (۲-۵) ارائه شده است.

شکل ۲-۳- چارچوب بازاریابی اجتماعی مبتنی بر جامعه (CBSM)
(منبع: McKenzie-Mohr & Smith , 1999; Pickens, 2002)

شکل ۲-۴- مدل یکپارچگی بازاریابی اجتماعی و مداخلات تغییر رفتار کاربردی (ABC)
(منبع: Geller, 1989)

شکل ۲-۵- چارچوب تغییر رفتار کاربردی (ABC)
(منبع: , ۱۹۹۶Day, & Smith)
اما، بر مبنای چارچوب های فوق و با بکارگیری رویکردی استراتژیک به جای رویکردهای رفتاری و روانشناختی، می توان الگویی را ارائه کرد که ضمن در برداشتن مضمونی استراتژیک، فرایند بازاریابی اجتماعی را با انجام تعدیلات لازم بر فرایند بازاریابی تجاری، تبیین نماید (شکل ۲-۶). بر مبنای این مدل، اهداف اصلی و خاص شرکت و استراتژی های متناسب در راستای تحقق این اهداف، بر مبنای تحلیل صورت گرفته از نقاط قوت و ضعف یک سازمان و همچنین، فرصت ها و تهدیدات محیطی و پس از بخش بندی و هدف گیری بازاریابی اجتماعی، ارزیابی و تدوین می گردند.

شکل ۲-۶- مدل عمومی استراتژی بازاریابی اجتماعی
جنبه های بازاریابی اجتماعی در صنعت بانکداری
این مفهوم ایجاب می کند که بازاریابان در تعیین سیاستگذاری های بازاریابی خود، بین ملاحظات سه گانه
منافع بانک، خواسته های سهامداران و منافع جامعه تعادل لازم را برقرار سازند. یکی از موضوعات مهم در حوزه بازاریابی اجتماعی، مشارکت در حفظ محیط زیست است. بانک ها از طرق مختلف مانند پیروی از استراتژی بانک سبز، می توانند نقش واجد اهمیتی را در ارتباط با این موضوع ایفا نمایند و از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره نمود:
تعهد نسبت به اصول اخلاقی اجتماعی و انسانی. برای مثال، عدم اعطای تسهیلات به واحدهای صنعتی آلاینده.
ارائه تسهیلات مناسب به آن دسته از واحدهای صنعتی که اصول زیست محیطی را رعایت میکنند.
توسعه ابزارهای مبتنی بر بانکداری الکترونیک جهت کاهش سفرهای درون شهری.
تشکیل کمیته توسعه پایدار در بانک ها در راستای توجه نظام مند به مسئولیت های اجتماعی خود در قبال حفظ محیط زیست و بکارگیری شیوه ها و فنون لازم برای کاهش آثار منفی زیست محیطی ناشی از فعالیت های بانک، اخلاق حرف های و مسئولیت های اجتماعی بانک (سلیمانی بشلی، ۱۳۹۱).
علاوه بر موضوعات مطرح شده فوق، توجه به سایر ابعاد بازاریابی اجتماعی نیز باید در استراتژی های بازاریابی بانک ها مورد توجه قرار گیرد که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره نمود:
اعطای تسهیلات جهت گسترش بنگاه های اقتصادی کوچک و زودبازده و کارآفرین با هدف اشتغالزایی و تحقق برنامه های مربوط به کاهش بیکاری.
گسترش اعطای تسهیلات قرضالحسنه با هدف عدالت محوری.
جذب منابع و سرمایه گذاری آنها در زمینههایی که منجر به رفاه جامعه و آبادانی کل کشور گردند.
مشارکت فعال در فعالیت های خیرخواهانه و بشردوستانه.
مشارکت در طرحهای ارتقای امور اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه.
اعطای وام کمک هزینه به دانشجویان.
شناخت صحیح از ماهیت، جایگاه واهمیت قرض الحسنه و توجه به آن در طراحی و تولید پیام های تبلیغاتی و آگهی های تجاری.
اختصاص بخشی از جوایز به رفع محرومیت های اجتماعی و رفع مشکلات رفاهی جامعه.
مشارکت فعال در عرصه هایی همچون مدرسه سازی، بیمارستانسازی، راهسازی، آزادی زندانیان مالی و دیه و…

راهنمایی عبارت است از جریان یاری کردن به فرد تا خویشتن و جهان خارج از خود را بشناسد: کلمه «فرد» در تعریف بالا به دانش‌آموزان مدرسه یا مراجعان مربوط می‌شود. به عبارت دیگر و به تعریفی دقیق‌تر راهنمایی کمکی است که به افراد عادی داده می‌شود یعنی آنهایی که طی حوادثی و ارتباط‌های خود به دیگران نیازمندند تا به رشد طبیعی نایل آیند.^[۴۸]
راهنمایی، کمک و یاری منظمی است به فرد، برای اینکه استعدادهای خود را دریابد، رفتار و حالات خویش را منظم و متعادل سازد، قادر به حل مسایل و مشکلاتش شود، بتواند در انتخاب دروس و یا رشته‌های تحصیلی تصمیم بگیرد، کار و شغل مناسب برای خود پیدا کند، برای رقابت آزاد و پسندیده تربیت شود، شایستگی و شرایطی را دارا گردد تا بتواند به بهترین وجه ممکن رشد و کمال یابد.

( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

منظور از راهنمایی در مدرسه، یاری کردن هر دانش‌آمز است به اینکه افکار و تصورات واقعی درباره خود و در باب امکانات و موقعیت‌هایی که برای وی در دنیا وجود دادر به دست آورد و کمک شود تا هدف‌های واقعی و با ارزشی برای خود طرح‌ریزی کند و با «خودرهبری تزایدی» در راه نیل به هدف‌هایش پیش رود. در این معنی، راهنمایی عملی است که دانش‌آموز را مدد می‌کند در اینکه دریابد او چگونه آدمی است، چه می‌کند، بر او چه خواهد گذشت و چه خواهد شد.
راهنمایی، کمک و یاری‌کردن به فرد است تا بتواند با علم و آگاهی، تصمیمات درست بگیرد.^[۴۹]
مک دانیل (Mc.Daniel) در یکی از تعاریف خود می‌گوید: راهنمایی وسیله کمک به فرد است برای درک و به کار بردن آگاهانه فرصت‌های تحصیلی، حرفه‌ای و شخصی که در اختیار دارد و یا می‌تواند داشته باشد.
در تعریف دیگر، راهنمایی به آن قسمت از تعلیم و تربیت که به ارضای نیازهای علمی، بدنی، اجتماعی و عاطفی فرد مربوط است اطلاق می‌شود.
(Stone) و (Shertzer) در کتاب اصول راهنمایی، یکی از تعاریفی را که مورد قبول بیشتر مؤلفان و متصصان این رشته است به شرح زیر مطرح و تفسیر می‌کنند: راهنمایی پویشی است که به فرد کمک می‌کند تا خود و جهان خود را بشناسد. براین اینکه این تعریف کلی روشن‌تر گردد، توضیح پاره‌ای از اصطلاحات و مفاهیمی که در آن به کار رفته است ضروری به نظر می‌رسد:
پویش: پویش به پدیده‌ای اطلاق می‌گردد که در طول زمان به طور مدوام در حال دگرگونی است و مفهوم آن این است که راهنمایی عملی واحد، یکنواخت که مقید به زمانی معین باشد نیست، بلکه شامل مجموعه‌ای از کوشش‌ها و اقدامات منظم و متوالی است که متوجه هدفی معین می‌باشد.
کمک: هدف راهنمایی نیز مانند بسیاری از خدمات یاری‌کننده، پیشگیری، درمان و بهبود مسایل و مشکلات انسانی از طریق عرضه خدمات تخصصی می‌باشد. بنابراین در این تعریف منظور از کمک فراهم ساختن امکانات و فرصت‌های مناسب و عرضه خدمات تخصصی و در اختیار گذاشتن آنهاست.
فرد: منظور از فرد، دانش‌آموزان مدارس به ویژه آن دسته از دانش‌آموزان می‌باشند که از نظر رشد و تکامل در حد متعادل و به هنجار هستند و در جریان رشد خود طبعاً به کمک‌های خاصی نیاز دارند.
شناخت: مقصود از شناخت خود و جهان خود آن است که دانش‌آموز آگاهی و بصیرت نسبت به شخصیت خود به دست آورد، به امکانات و محدودیت‌های جسمی و ذهنی خود واقف گردد و نیز عوامل محیطی و امکاناتی را که در اختیار دارد بشناسد و روابط متقابل بین خود و عوامل و امکانات محیطی را عمیقاً درک نماید. کلیه فعالیت‌های راهنمایی متوجه این شناخت دو جانبه است.^[۵۰]
لزوم راهنمایی در آموزش و پرورش
مدرسه نه تنها جوانان و کودکان را برای زندگی در دنیای امروز تربیت می‌کند، بلکه می‌کوشد تا آنها را برای حل مسایل آینده آماده سازد. مشاوران راهنمایی دانش‌آموزان را یاری می‌کنند که از توانایی‌ها، محدودیت‌ها، علایق واقعی خود و امکاناتشان، درکی عمیق به دست آورند و از امکانات محیطی و کلیه اموری که به نحوی در رشد و تکامل آنان مؤثر است، آگاه گردند و از این امکانات، متناسب با توانایی‌های خود بهره برگیرند. یکی از عوامل که راهنمایی را در نظام آموزش و پرورش کشورها اجتناب‌ناپذیر می‌سازد این است که در زمان حاضر برخلاف گذشته مدرسه بیشترین سهم را در تربیت کودکان و نوجوانان برعهده دارد زیرا به سبب تحرک و پچیدگی زندگی و اشتغال زیاد پدران و مادران در کارهای خارج از منزل فرصت‌هایی که برای ایجاد روابط متقابل بین والدین و فرزندان ضروری است کاهش یافته است. لذا والدین برای درک و شناخت مسیل فرزندان خود و راهنمایی آنان فرصت و آگاهی چندانی ندارند.
عامل دیگر آنکه نوجوانان در دنیایی زندگی می‌کنند که با دنیای بزرگسالان تفاوتی فاحش دارد و نوجوانان نمی‌توانند ارزش‌های گذران را از ارزش‌های پایاتر تمیز دهند. بنابراین کمک و راهنمایی آنان در این مورد امری اجتناب‌ناپذیر می‌باشد. عامل سوم در این مورد تنوع و تعدد رشته‌های تحصیلی، واحدهای درسی، مشاغل و سایر امکانات است که لزوم راهنمایی دانش‌آموزان را خواه به صورت فردی و خواه به صورت گروهی در امر انتخاب و اشتغال به فعالیت‌هایی متناسب با توانایی‌ها و رغبت‌های واقعی‌شان موجب می‌گردد و بالاخره مسایل و مشکلاتی است که در طول رشد و تکامل، امکان وقوع آن برای هر فردی وجود دارد و راهنمایی را لازم می‌سازد. از آن جمله‌اند مسایل مربوط به بحران‌های بلوغ در نوجوانان، مسایل عاطفی و مشکلات شخصی دیگر.^[۵۱]
انواع راهنمایی
راهنمایی تحصیلی: راهنمایی تحصیلی مجموعه فعالیت‌هایی است که از طرف کارکنان راهنمایی جهت کمک به دانش‌آموزان در حل مشکلات تحصیلی و انتخاب واحدهای درسی و رشته‌های تحصیلی انجام می‌گیرد با توجه به تعریف فوق ملاحظه می‌شود که راهنمایی تحصیلی در سه زمینه اعمال می‌گردد.
الف ـ کمک به پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان
ب ـ کمک به دانش‌آموز در انتخاب مواد درسی
ج ـ کمک به دانش‌آموز در انتخاب رشته‌های تحصیلی
راهنمایی حرفه‌ای: راهنمایی حرفه‌ای کمک به فرد است در انتخاب شغلی متناسب با استعداد، علایق و تجربیات خود، به طوری‌که نیازهای او را ارضا کند و موجب بهبود وضع جامعه گردد. بدیهی است راهنمایی تحصیلی مقدمه‌ای برای راهنمایی حرفه‌ای است و هر نوع هدایت شغلی بدون توجه به وضع تحصیلی دانش‌آموز نادرست می‌باشد. اساس راهنمایی حرفه‌ای بر این اصل مبتنی است که باید علایق و استعدادهای فرد از یک سو و خصوصیات شغل از سویی دیگر مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد نقش کارکنان راهنمایی مدرسه و در این زمینه به شرح زیر خلاصه می‌شود:
آگاه ساختن دانش‌آموزان از انواع مشاغل موجود در جامعه و خصوصیات هر یک.
ایجاد فرصت‌هایی برای دانش‌آموز جهت کسب تجربیاتی درباره مشاغل مختلف نظیر تشکیل انجمن روزنامه‌نگاری، انجمن عکاسی و غیره.
تشویق دانش‌آموزان به اشتغال در امور ذوقی مربوط به مشاغل و حرف در ساعات فراغت.
تشکیل نمایشگاه‌هایی از کارهای دانش‌آموزان در امور فنی و حرفه‌ای به منظور جلب علایق آنان به حرف.
بررسی علایق و استعدادهای دانش‌آموزان ضمن فعالیت‌های مربوط به مشاغل
کمک به دانش‌آموزان در ارزیابی علایق، نیازها و استعدادهای خود در زمینه‌های مختلف شغلی.
راهنمایی سازشی: راهنمایی سازشی به آن قسمت از فعالیت‌های راهنمایی اطلاق می‌گردد که دانش‌آموز را کمک می‌کند تا خود را با خویشتن، دیگران و محیط سازگار نماید.^[۵۲]
راهنمایی سازشی یا انطباقی: راهنمایی سازشی گاهی بسیار آسان است نظیر آشنا کردن شاگرد با وضع مدرسه و موقعیت‌ها و فرصت‌هایی که در مدرسه برای او هست و گاه بسیار مشکل و سخت است.^[۵۳]
در مواردی که فرد نمی‌تواند بین خود و عوامل محیطی سازگاری مطلوب به وجود آورد و یا فاقد خودسازگاری است، در اعمال و رفتارش نوعی نابهنجاری مشاهده می‌گردد.
چنین فردی به راهنمایی سازشی نیازمند است. گاهی ناسازگاری به سبب اختلالات شدید عاطفی و شخصیتی است که جنبه‌های مرضی به خود می‌گیرد. در این صورت باید اینگونه افراد را به مراکز درمانی ویژه ارجاع نمایند. اما در پاره‌ای موارد، ناسازگاری دانش‌آموزان چندان پیشرفته و شدید و در حد مرضی نمی‌باشد در این موارد کارکنان راهنمایی می‌توانند با بهره گرفتن از فنون راهنمایی و مشاوره آنان را در جهت کسب سازگاری کمک نماید.
راهنمایی فردی: مواردی را که راهنمایی فردی ضرورت پیدا می‌کند می‌توان به شرح زیر خلاصه کرد:
وقتی‌که دانش‌آموز با وضعیت بحرانی پیچیده‌ای رو به رو است و نیازمند کشف علل مشکلات خود و راه حل‌های احتمالی آن می‌باشد.
در صورتی‌که مشاور بخواهد برای کمک به دانش‌آموز جهت کسب خودفهمی نتایج آزمون‌ها را برایش تعبیر و تفسیر کند.
در موردی‌که دانش‌آموز از صحبت کردن در جمع شدیداً احساس ترس می‌کند و نیز در مورد کسانی‌که نمی‌توانند با اعضای گروه رابطه برقرار کنند و احتمال دارد از طرف آن پذیرفته نشوند.
در مواقعی‌که راهنمایی به مایل جنسی مربوط می‌شود، به ویژه در مواردی که جنبه‌های انحرافی آن مطرح باشد.
و بالاخره در مورد دانش‌آموزی که خود آگاهی او محدود است.
راهنمایی گروهی: غالباً دانش‌آموزان به اطلاعاتی نیاز دارند که می‌توان آنها را در جلسات گروهی بر ایشان مطرح ساخت یکی از مزایای این نوع راهنمایی صرفه‌جویی در وقت و هزینه است و موجب می‌گردد که همه دانش‌آموزان از امکانات محدود راهنمایی به حداکثر ممکن بهره‌مند شوند. اما در مواردی که مسایل سازشی و شخصیتی دانش‌آموزان مطرح باشد می‌توان از راهنمایی گروهی جهت کمک به سازگاری آنان استفاده کرد در این مواقع دانش‌آموزانی را که مشکلات، نیازمندی‌ها و یا علایق مشابه دارند در گروه‌های کوچک (۴ الی ۸ نفر) تحت راهنمایی قرار می‌دهند در این نوع راهنمایی مشاور ابتدا بحث را با یکی از اعضا شروع و به تدریج گروه را هدایت می‌کند تا در مورد مسایل مورد نظر به بحث و گفتگو بپردازند. راهنمایی گروهی در موارد زیر انجام می‌گیرد:
در مورد دانش‌آموزانی‌که نیز به کسب مهارت‌های اجتماعی از قبیل صحبت کردن در جمع و ایجاد رابطه با دیگران دارند.
دانش‌آموزانی‌که احتیاج دارند عکس‌العمل دیگران را نسبت به مسایل و علایق خود بدانند.
دانش‌آموزانی که نیاز دارند مسایل و افکار خود را با دیگران در میان بگذارند و به این ترتیب نسبت به جمع احساس تعلق نمایند.
دانش‌آموزانی‌که نیاز دارند افراد دیگر را بشناسند و از دید آنها نسبت به مسایل آگاه گردند.
دانش‌آموزانی که احساس می‌کنند نیاز به مشاوره دارند ولی دارای مسایل و مشکلات عمیق نیستند و چنانچه مورد غفلت قرار می‌گیرند ممکن است فردی گوشه‌گیر بار آیند.
می‌توان برخی از نتایج که از راهنمایی گروهی حاصل می‌شود به شرح زیر خلاصه کرد:
دانش‌آموز احساس می‌کند که دیگران هم مسایلی کم و بیش نظیر او دارند و تنها او نیست که دارای مشکلاتی است.
نیاز پذیرش در جمع که از نیازهای اساسی افراد است از طریق شرکت در جلسات گروهی ارضا می‌شود.^[۵۴]
به تدریج می‌آموزد که می‌توان به دیگران اعتماد کرد.
مهارت‌های اجتماعی و چگونگی ایجاد رابطه با دیگران را یاد می‌گیرد.
مسایل و مشکلات خود را از دید دیگران مورد بررسی قرار می‌دهد و به این ترتیب در خویشتن‌شناسی پیشرفت می‌کند.
فرصتی برایش ایجاد می‌شود که نیازهایی چون احساس امنیت و سایر نیازهای عاطفی او ارضا گردد.
مشاوره اجتماعی:
این نوع راهنمایی و مشاوره به مسایل اجتماعی اختصاص دارد و افراد و اشخاص اعم از دانش‌آموز یا کارمند، کاسب، تاجر و… می‌توانند هنگام گرفتاری‌ها و مشکلات اجتماعی به مراکزی که اختصاص به این نوع مشاوره‌ها دارد، مراجعه کنند، و با افراد متبحر و متخصص که در این مراکز به کار اشتغال دارند، به مشورت بپردازد.^[۵۵]
فنون راهنمایی و مشاوره
فنون راهنمایی و مشاوره به وسایل و روش‌هایی اطلاق می‌شود که منظور جمع‌ آوری اطلاعات و شناخت دانش‌آموزان و راهنمایی آنان به کار می‌رود. ذیلاً به شرح برخی از فنون راهنمایی و مشاوره می‌پردازیم:
۱- مشاهده: مشاهده پایه و اساس بسیاری از روش‌های ارزیابی رفتار دانش‌آموز است. در امر مشاهده توانایی شناخت عواملی که رفتاری را ایجاد کرده است و توصیف دقیق واکنش فرد در موقعیت معین دارای اهمیت خاصی است. بدیهی است این امر بدون صرف وقت و کوشش و مجاهده امکان‌پذیر نیست. مشاهده باید به دفعات متعدد انجام گیرد تا از ترکیب حقایقی که هر بار در مورد رفتار دانش‌آموز به دست آمده است، تصویری بزرگتر از رفتار وی حاصل شود. لازمه یک مشاهده دقیق آن است که مشاهده کننده: اولاً آنچه را که درک می‌کند به طور عینی ارزشیابی نماید، ثانیاً از احساسات و انگیزه‌های رفتار خود آگاه باشد.
نکاتی که در مشاهده باید رعایت شود:
وقتی‌که منظور از مشاهده بررسی و مطالعه صفات و خصایص شخصیتی دانش‌آموز است باید خصایصی که مورد مطالعه می‌باشند تعریف شوند تا مشاهده‌کننده دقیقاً بداند در جستجوی چه نوع خصایصی می‌باشد.

ماده۱۶۹
جرح شاهد باید قبل از اداى شهادت به‌عمل آید مگر اینکه موجبات جرح پس از شهادت معلوم شود و در هرحال دادگاه موظف است به موضوع جرح رسیدگى و اتخاذ تصمیم نماید.
ماده ۱۷۰
در اثبات جرح یا تعدیل شاهد، ذکر اسباب آن لازم نیست بلکه گواهى مطلق به تعدیل یا جرح کفایت مى‌کند.
تبصره ۱:
در شهادت به جرح یا تعدیل، علم به عدالت یا فقدان آن لازم است و حسن ظاهر براى احراز کافى نیست مگر اینکه کاشف از عدالت باشد.
تبصره ۲:
چنانچه گواهى شهود معرفى شده در اثبات جرح یا تعدیل شاهد با یکدیگر معارض باشد، از اعتبار ساقط است مگر اینکه حالت سابقه شاهد احراز شده باشد.
ماده ۱۷۱
چنانچه دادگاه شهود معرفى شده را واجد شرایط قانونى تشخیص دهد شهادت آنان را مى‌پذیرد در غیر این‌صورت رد مى‌کند و اگر از وضعیت آنها اطلاع نداشته باشد تا زمان احراز شرایط و کشف وضعیت که نباید بیش از ده روز طول بکشد، رسیدگى را متوقف و پس از آن دادگاه حسب مورد اتخاذ تصمیم مى‌نماید.
ماده ۱۷۲
در صورت رد شاهد از طرف دادگاه یا ایراد جرح توسط مدعى‌علیه، مدعى مى‌تواند براى اثبات صلاحیت شاهد، اقامه دلیل نماید در این‌صورت دادگاه مکلف است به درخواست وى رسیدگى کند.
۲-۳ جرح و تعدیل شهود
ماده ۱۶۸
جرح عبارت است از ادعاى فقدان یکى از شرایطى که قانون براى شاهد مقرر کرده است و از ناحیه طرفین دعوا صورت مى‌گیرد.
ماده۱۶۹
جرح شاهد باید قبل از اداى شهادت به‌عمل آید مگر اینکه موجبات جرح پس از شهادت معلوم شود و در هرحال دادگاه موظف است به موضوع جرح رسیدگى و اتخاذ تصمیم نماید.
ماده ۱۷۰
در اثبات جرح یا تعدیل شاهد، ذکر اسباب آن لازم نیست بلکه گواهى مطلق به تعدیل یا جرح کفایت مى‌کند.
تبصره ۱:
در شهادت به جرح یا تعدیل، علم به عدالت یا فقدان آن لازم است و حسن ظاهر براى احراز کافى نیست مگر اینکه کاشف از عدالت باشد.
تبصره ۲:
چنانچه گواهى شهود معرفى شده در اثبات جرح یا تعدیل شاهد با یکدیگر معارض باشد، از اعتبار ساقط است مگر اینکه حالت سابقه شاهد احراز شده باشد.
ماده ۱۷۱
چنانچه دادگاه شهود معرفى شده را واجد شرایط قانونى تشخیص دهد شهادت آنان را مى‌پذیرد در غیر این‌صورت رد مى‌کند و اگر از وضعیت آنها اطلاع نداشته باشد تا زمان احراز شرایط و کشف وضعیت که نباید بیش از ده روز طول بکشد، رسیدگى را متوقف و پس از آن دادگاه حسب مورد اتخاذ تصمیم مى‌نماید.
ماده ۱۷۲
در صورت رد شاهد از طرف دادگاه یا ایراد جرح توسط مدعى‌علیه، مدعى مى‌تواند براى اثبات صلاحیت شاهد، اقامه دلیل نماید در این‌صورت دادگاه مکلف است به درخواست وى رسیدگى کند.
۲ -مواد آیین دادرسی مدنی
ماده – ۲۴۳ : ((گواهی که برابر قانون احضار شده است چنانچه در موعد مقرر حاضر نشوند دوباره احضار میشوند))
ماده ۲۳۲ : ((هریک از طرفین دعوی که متمسک به گواهی شده اند باید گواه های خودرا در موقعی که دادگاه معین کرده حاضر و معرفی نمایند))
ماده ۲۴۲ : ((دادگاه میتواند به درخواست یکی از اصحاب دعوا همچنین در صورتی که مقتضی بداند گواهان را احضار کند …..)) .
۲-۴ چگونگی اداء شهادت در قانون مدنی ایران
۱ - دادگاه بایدشهادت هر شاهد را بدون حضور شاهدان دیگر بشنود تا شاهد فقط متکی به
حافظه خود باشد و اظهارات شاهدان دیگر در بیان او موثر نباشد.
۲ - قبل از اداء شهادت مشخصات شاهد سوال میشود . این به این دلیل است که اگر موجبات
ممنوعیت او از شهادت موجود است شهادت وی اخذ نشود.
۳ - دادرس دادگاه قبل از اداء گواهی مجازاتی که برای شهادت دروغ است به وی تذکر میدهد

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

و شاهد سوگند یاد میکند که تمام حقیقت را بگوید و غیر از حقیقت چیزی نگوید.
هیچیک از اصحاب دعوا نباید اظهارات گواه را قطع کنند بعد از اتمام شهادت ، دادرس میتواند
هر سوالی را که برای کشف حقیقت و مبانی گواهی لازم بداند از گواهها بنماید. و همینطور اصحاب دعوا میتوانند توسط دادگاه سوالاتی از گواه بنمایند . گواه باید صریحاً مورد شهادت را بیان کند.
شک و تردید در اظهارات خود نداشته باشد بیاناتش در تمام مراحل تحقیق بدون اختلاف یکنواخت باشد .
۴ - اصحاب دعوی میتوانند از شاهد سوال کنند ولی هیچیک حق ندارند صحبتهای شاهد را
قطع کنند.
۵ - بیانات گواه باید عیناً در صورتمجلس قید و به امضای او برسد.
در قوانین جمهوری اسلام ایران ، هر گاه صحبت از شهادت و بینه است ، بر احضار یا جلب شاهد نیز تاکید شده است موارد ذیل به عنوان نمونه ذکر می‌گردد :
۱٫قانون آئیین دادرسی کیفری
ماده ۲۲۴ :« مطلعین یا شهود تحقیق را اگر طرفین خودشان نیاورده‌اند ، توسط محکمه اظهار می‌شوند … »
ماده ۲۲۵ : « هر گاه شهود بدون عذر موجه در مقرر حاضر نشدند و محل اقامت آنان در جایی است که بیش از دو فرسخ از صلحیه مسافت ندارد به حکم محکمه جلب خواهند شد »
۲٫قانون آئیین دادرسی مدنی

قانون‌گذار به دو شیوه صلاحیت شخصی را در قوانین به رسمیت شناخته است.
الف: گاهی صلاحیت شخصی ضابطه ی تعیین صلاحیت ذاتی قرار داده شده و رسیدگی به اتهامات افراد معین در صلاحیت مرجع خاصی قرار گرفته است. مثلاً ماده ۲۱۹ و ۲۲۰ق.آ.د.د.ع.ا.ک رسیدگی به جرایم اشخاص کمتر از ۱۸ سال را در صلاحیت شعب ویژه ی اطفال در دادگاه‌های عمومی قرار داده است. ماده ۲۱۹ بیان می کند: «در هر حوزه‌ی قضایی و در صورت نیاز یک یک یا چند شعبه از دادگاه های عمومی برای رسیدگی به کلیه جرایم اطفال اختصاص داده می شود…»

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

تبصره ماده ی ۲۲۰ نیز می گوید: «به کلیه ی جرایم اشخاص بالغ کمتر از ۱۸ سال تمام نیز در دادگاه اطفال طبق مقررات عمومی رسیدگی می‌شود».
ب: گاه نیز صلاحیت شخصی بر اساس شخصیت مرتکب هم ملاک صلاحیت ذاتی و هم ملاک صلاحیت محلی شناخته شده است و بدین ترتیب، قانون‌گذار رسیدگی به کلیه ی جرایم اشخاص معین را در صلاحیت دادگاه محلی معین نه، دادگاه-های دیگر قرار داده است.
مثلاً به موجب تبصره ماده ی۴ قانون تشکیل دادگاه های عمومی و انقلاب «رسیدگی به کلیه ی اتهامات اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام، شورای نگهبان، نمایندگان مجلس شورای اسلامی، وزرا و معاونین آن ها، معاونان و مشاوران رؤسای سه قوه، سفرا، رئیس دیوان محاسبات و دادستان دیوان محاسبات، دارندگان پایه های قضایی، استانداران، فرمانداران، جرایم عمومی افسران نظامی و انتظامی از درجه ی سرتیپ به بالا همچنین افسران نظامی با درجه ی سرتیپ دومی شاغل در محل سرلشکری و تیپ مستقل و مدیران کل اطلاعات استان در صلاحیت دادگاه کیفری استان تهران می-باشد…»
همچنین می توان در این رابطه به تبصره ی ۱ ماده ی ۸ لایحه ی قانونی تشکیل دادگاه های عمومی مصوب ۱۳۵۸ و مفاد ماده ی ۲ لایحه ی مربوط به تشکیل دیوان کیفر کارکنان دولت و طرز تعقیب مأمورین دولتی در محل خدمت، مصوب ۱۳۳۴ با اصلاحات بعدی نیز رجوع کرد که جرایم افراد خاصی مثل معاونان و مدیران کل وزارتخانه ها، استانداران، فرمانداران، رؤسای ادارات استان ها و شهرستانها و . . . را در صلاحیت دادگاه های کیفری مرکز استان محل وقوع جرم می داند.
باید توجه داشت که در این گونه موارد ضابطه و معیار برای تشخیص صلاحیت شخصی تاریخ وقوع جرم است بنابراین استعفا، ترخیص و بازنشستگی بعد از وقوع جرم تأثیری بر صلاحیت قبلی نخواهد داشت.
مثلاً چنانچه شخصی در زمان ریاست خود در یکی از مراجع فوق مرتکب جرمی شده باشد و سپس بعد از بازنشستگی علیه وی به همان اتهام در زمان ریاستش شکایت شود دادسرای مرکز استان همچنان صالح به رسیدگی می باشد و بازنشستگی مؤثر در تغییر مرجع رسیدگی نیست.( بر آهویی ،۱۳۸۴)
۲-۳-۳-۶- جرایم رؤسای سه قوه
چون مطابق اصل ۱۵۷ قانون اساسی رئیس قوه قضائیه لزوماً باید مجتهد باشد، با توجه به اینکه معمولا مجتهدین جزء روحانیون میباشند به جرایم او در دادگاه ویژه ی روحانیت رسیدگی می شود. همچنین به جرایم رئیس مجلس شورای اسلامی اگر روحانی نباشد در دادگاه کیفری استان تهران محاکمه می شود.
در مورد رئیس جمهور هم باید گفت از آنجایی که وی جزء اعضای جمع تشخیص مصلحت نظام می باشد در صورتی که غیر روحانی باشد مطابق تبصره ی ماده ی ۴ ق.ت.د.ع.ا به جرایم او در دادگاه کیفری استان تهران رسیدگی می شود.
همچنین مطابق ماده ی ۱۴ ق.ت.د.ع.ا «به جز اتهام مقامات موضوع تبصره ی ماده ی ۴ قانون که تحقیقات مقدماتی، تعقیب و اقامه ی دعوی نسبت به آن ها منحصراً توسط دادسرای تهران صورت خواهد گرفت، تعقیب بقیه ی مقامات موضوع تبصره ی ۱ ماده ی ۸ لایحه ی قانونی تشکیل دادگاه های عمومی مصوب ۱۰/۷/۱۳۵۸ شورای انقلاب اسلامی و اصلاحیه-های بعدی آن، توسط دادسرای شهرستان مرکز استان مربوط به عمل خواهد آمد».(جوانمرد، ۱۳۸۸، ص۲۲۶)
۲-۳-۴- صلاحیت اضافی
صلاحیتی است که علاوه بر صلاحیت ذاتی یا صلاحیت محلی به یک دادگاه اجازه رسیدگی به او داده می شود که طبق ماده ۵۴ و۵۵ قانون آئین دادرسی کیفری مشتمل بر زمانی است که متهم واحد مرتکب جرائم متعدد شده باشد یا متهمین مختلف ((یک معاون ، یک شریک ، یک مباشر)) دریک جرم وجود داشته باشند و قانونگذار به منظور تسهیل رسیدگی در ماده ۵۵ و۵۴ قانون آئین دادرسی کیفری صلاحیت رسیدگی به این جرائم را به مرجعی که جرم مهم تر در ان حوزه اتفاق افتاده است واگذار کرده است . صلاحیت اضافی در واقع استثنائی است بر صلاحیت های محلی و ذاتی به جهت رسیدن به این عدالت.
اگر جرائم ارتکابی متهم در حوزه های قضائی مختلف باشد و از حیث مجازات هم یکسان باشد در این صورت دادگاه محل دستگیری صالح به رسیدگی است .
اگر متهمی که مرتکب جرم شده است دستگیر نشده و فراری باشد دادگاهی که ابتدا اقدام به تعقیب متهم کرده است صالح به رسیدگی است .
اگر اتهامات متعدد در صلاحیت دادگاههای عمومی ، انقلاب و کیفری استان باشد کدام دادگاه صالح به رسیدگی است ؟
طبق ماده ۵۵ قانون آئین دادرسی کیفری درصورتی که اتهامات از حیث کیفرمساوی باشد متهم حسب مورد به ترتیب دردادگاه انقلاب و نظامی و عمومی محاکمه میشود. اما به نظر می رسد که جرائم در صلاحیت دادگاه کیفری استان است مهمتر بوده و اول این دادگاه باید رسیدگی کند.
شرکا و معاونین جرم در چه دادگاهی محاکمه می شوند؟
طبق ماده ۵۶ قانون آئین دادرسی کیفری شرکا ومعاونین جرم در دادگاهی محاکمه می شوند که صلاحیت رسیدگی به اتهام مجرم اصلی را دارد . مگر اینکه شریک جرم روحانی یا کودکی باشد که قبلا توضیح دادیم حسب مورد دادسرا و دادگاه ویژه روحانیت و دادگاه اطفال صلاحیت شخصی دارند. (آشوری ،آ.د.ک. ۱۳۸۵،ج۲)
۲-۳-۴-۱- موجبات صلاحیت اضافی کیفری
عمده ترین موجبات صلاحیت اضافی کیفری:

1. 1. جرم واحد، توسط افراد متعدد صورت گیرد.

1. 1. جرایم متعدد، توسط یک نفر واقع شود.

1. 1. پس از صدور حکم، معلوم گردد محکوم علیه، محکومیت های دیگری داشته است.

1. 1. جرایم با یکدیگر، ارتباط تامی داشته باشند.

1. 1. جهاتی که موجب احاله امر کیفری می شود.

1. 1. نیابت قضایی

1. 1. ضرر و زیان مورد مطالبه در دادگاه کیفری، ناشی از جرم باشد.

۲-۳-۴-۲- صلاحیت اضافی جرایم غیرقابل تفکیک
گاهی ارتباط بین اعمال ارتکابی و یا بین متهمان به نحوی است که نمی‌توان آنها را از هم جدا کرد و موضوع دادرسی‌های مختلف قرار داد. شدت پیوستگی اعمال ارتکابی، وحدت تعقیب و رسیدگی را ایجاب می‌کند زیرا فقط در این شرایط می توان تأثیر هر یک از اعمال ارتکابی را با یکدیگر مورد سنجش و ارزیابی قرار داد.
فروض این شق عبارتند از:
۲-۳-۴-۳- وحدت مرتکب و تعدد جرم
هر گاه یک نفر مرتکب چند جرم شود محاکمه ی وی باید در یک دادگاه صورت بگیرد، اعم از اینکه این جرایم در یک حوزۀ قضایی واقع شده باشند یا چند جا. دلیل این امر رعایت بهتر مقررات مربوط به تعدد جرم، صرفه جویی در وقت و هزینۀ دادگستری و جلوگیری از احتمال صدور احکام متناقض می باشد.
مادۀ ۱۸۳ قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفری مقرر می دارد: «به اتهامات متعدد متهم باید توأماً رسیدگی شود لیکن اگر رسیدگی به تمام آنها موجب تعویق باشد دادگاه نسبت به اتهاماتی که مهیا برای صدور حکم است تصمیم می گیرد.»
در فرضی که متهم مرتکب چند جرم در یک حوزۀ قضایی و با صلاحیت ذاتی یک دادگاه شده باشد تکلیف مشخص است. مثل اینکه فردی مرتکب چند سرقت از یک محله شده باشد در چنین حالتی مرتکب در همان حوزۀ قضایی محاکمه می شود. اما در صورتی که جرایم ارتکابی در چند حوزۀ قضایی ارتکاب یابند یا در صلاحیت ذاتی چند نوع دادگاه مثل دادگاه نظامی، انقلاب و عمومی باشند تکلیف چیست؟که در ابتدای گفتار به آن اشاره شد.
۲-۳-۴-۴- جرایم متعدد در صلاحیت ذاتی یک مرجع
مادۀ ۵۴ ق.آ.د.د.ع.ا.ک حکم این حالت را بیان کرده قسمت اول این ماده بیان می کند: «… اگر شخصی مرتکب چند جرم درجاهای مختلف بشود در دادگاهی رسیدگی خواهد شد که مهمترین جرم درحوزۀ آن واقع شده …» باید توجه داشت که ملاک اهمیت جرم، شدت مجازات مقرر درقانون برای آن جرم است. بنابراین منظور از مهمترین جرم، جرمی است که در مقایسه با سایر جرایم منتسب به متهم مجازات شدیدتری برای آن پیش بینی شده است. مثلاً جرم قتل عمد که مجازات قصاص دارد سنگین تر از جرم سرقت است. هرچند تعیین جرم مهمتر بر اساس میزان مجازات آن همیشه آسان نیست.
قسمت دوم مادۀ ۵۴ ملاک دیگری را نیز برای اجرای صلاحیت اضافی بدست می دهد «… چنانچه جرایم ارتکابی از حیث مجازات در یک درجه باشد دادگاهی که مرتکب در حوزۀ آن دستگیر شده رسیدگی می کند…» با توجه به اطلاقی که این قسمت از ماده دارد عده ای قایل شده اند که ملاک دستگیری متهم است و تفاوتی نمی کند که وی در محل دستگیری جرمی هم مرتکب شده باشد یا خیر. اما عده ای دیگر محاکمه ی متهم در غیر از محل ارتکاب جرم را به لحاظ موضوعی خارج از ماده می دانند. رویۀ قضایی نیز مؤید نظر دوم است و عملاً دادگاه محل دستگیری متهم، پرونده را جهت رسیدگی به دادگاه محل وقوعی می‌فرستد که به حوزۀ قضایی اش نزدیکتر است.
و در پایان قسمت آخر مادۀ ۵۴ بیان می کند: «… در صورتی که جرایم متهم درحوزه های قضایی مختلف واقع شده باشد و متهم دستگیر نشده، دادگاهی که ابتدائاً شروع به تعقیب موضوع نموده، صلاحیت رسیدگی به کلیه ی جرایم مذکور را دارد.»
۲-۳-۴-۵- جرایم متعدد در صلاحیت ذاتی چند مرجع
مثال این فرض فردی نظامی است که مرتکب چند جرم مثل سرقت، قاچاق مواد مخدر و فرار از خدمت شده باشد. در چنین حالتی تکلیف چیست و کدام دادگاه صالح به رسیدگی به اتهامات این فرد می-باشد؟
در این حالت اگر مجازات جرایم ارتکابی متفاوت باشد ترتیب رسیدگی به حکم مادۀ ۵۵ ق.آ.د.د.ع.ا.ک با توجه به اهمیت اتهام تعیین می شود؛ اما اگر مجازات جرایم یکسان باشد متهم حسب مورد به ترتیب در دادگاه های انقلاب، نظامی و عمومی محاکمه می شود. که این مورد فقط در مورد مجازات اعدام امکان دارد والا یافتن سه جرم در صلاحیت سه مرجع متفاوت با مجازات یکسان تقریباً محال است.
۲-۳-۴-۶- جرم واحد و مرتکبین متعدد
از نظر ماهوی حالتی که جرم واحد باشد و مرتکبین متعدد، مصداق مشارکت یا معاونت در جرم می باشد که احکام آن در مادۀ ۴۲ و ۴۳ ق.م.ا بیان شده است.

یکی از واژگانی که گاه درمعنای کارشناس به کار رفته، واژهی« مصدّق» است. البته مصدّق مرادف کارشناس نیست، بلکه در دو معنا استعمال شده است:
۱- در فقه به عامل وصول زکات «مصدّق» گفته شده است.^[۴۴] ۲- «دراصطلاح آیین دادرسی شخص یا اشخاصی که اصحاب دعوی به تراضی کتبی یا شفاهی آنها را معیّن میکنند تا اخبار یا اظهار نظر آنان برای طرفین حجّت باشد، مصدّق نامیده میشوند».^[۴۵] به طور مثال اگر موجر و مستأجری شرط کرده باشند که در تشخیص تخلّف مستأجر از شروط اجاره، نظر شخص ثالثی مورد قبول طرفین باشد، در اینجا نظر شخص مذکور به عنوان «مصدّق» و نه داور، لازم الاتّباع است.

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

به عبارت دیگر میتوان گفت «مصدّق»، کارشناس غیررسمی است که نظر او مورد قبول اصحاب دعوی است. در آیین دادرسی مدنی مصوّب ۱۳۷۹ سخنی از «مصدّق» به میان نیامده است.
۲-مقایسهی کارشناسی با معاینهی محلّی:
ازآنجا که گاه در معاینهی محل از کارشناسی نیز بهره گرفته میشود، ابتدا به تعریف معاینهی محل و شناخت ماهیّت آن و سپس به بیان رابطه کارشناسی و معاینهی محل پرداخته خواهد شد.

۲-۱تعریف معاینهی محل:

معاینهی محل در قانون مدنی جزء ادله اثبات دعوی ذکر نشده و در قانون آیین دادرسی مدنی در مبحث رسیدگی به دلائل آمده است.
«معاینهی محل عبارت از دیدن وضعیت محل مورداختلاف به وسیلهی دادگاه میباشد. در محل مورد اختلاف، گاه قراین و اوضاع واحوالی موجود است که میتواند راهنمای دادگاه برای کشف حقیقت قرار گیرد، چنانکه در بعضی از امارات است».^[۴۶] دادرس در معاینهی محل در صدد مشاهده و بررسی شخصی– به صورت مستقیم– در خصوص امور موضوعی است.
در حقوق اسلام اگر چه اصطلاح خاصی برای معاینهی محل وجود ندارد؛ اما میتوان گفت معاینهی محل به عنوان یک تأمین دلیل به نام «اثبات حجاج»^[۴۷] پذیرفته شده است؛ یعنی مواردی که خواستهی دعوی از اعیان است و امکان آوردن آن به دادگاه وجود ندارد، قاضی یا امین او برای به دست آوردن اطلاعات به ملاحظه و معاینهی آن، در محل میپردازد.

۲-۲ ماهیّت معاینهی محل:

۱- بعضی معاینهی محل را دلیل اجتهادی^[۴۸] دانسته و معتقدند: «به لحاظ این که (معاینهی محل) از ادلّهی اجتهادی است، لذا مباشرت شرط است وغیر قاضی حق ندارد این قرار را انجام دهد چون ملکهی استنباط واجتهاد ندارد».^[۴۹]
۲-معاینهی محل به تصریح مادهی ۲۵۵ قانون آیین دادرسی مدنی امارهی قضایی است، نه دلیل اجتهادی.
شیخ انصاری در تعریف دلیل اجتهادی میگوید: «امارهای که شارع آن را به خاطر کشف و حکایت بالقوه از واقع معتبر کرده باشد. اگر در احکام باشد، «دلیل اجتهادی» نام دارد و اگر در موضوعات باشد، «امارهی معتبر» نام دارد».^[۵۰]
از آنجا که معاینهی محل وسیلهی احراز و اثبات امور موضوعی^[۵۱] میباشد، امارهی معتبر قضایی و مفید ظن فعلی و از ابزارهای آگاهی و علم قاضی است.^[۵۲] بنابراین اجرای قرار معاینهی محل میتواند توسط دادرس یا دادرس علیالبدل و یا ضابطین (وحتی گاه به صورت نیابت) صورت گیرد و الزامی در انجام معاینهی محل توسط خود دادرس نیست، و حتی در برخی از موارد بدون حضور و نظر کارشناس، انجام معاینهی محل امکان پذیر نمیباشد.
از طرفی اجرای معاینهی محل توسط دادرسی که اجتهاد و ملکهی استنباط دارد، در دستگاه قضایی با دشواریهایی روبهروست؛ زیرا اولاً؛ کثرت نیاز به معاینهی محل، مستلزم هزینه کردن وقت دادرس میباشد. ثانیاً؛ دادرس به تعداد کافی وجود ندارد. ثالثاً؛ عنصر اجتهاد در اکثر قضات فعلی موجود نیست.

۲-۳ رابطه کارشناسی و معاینهی محل:

«قرار معاینهی محل» معمولاً همراه با تحقیق محلی صادر شده و گاه با کارشناسی توأم میشود؛ یعنی در معاینهی محل درموارد ساده که تشخیص آن برای دادرس به آسانی امکان پذیر بوده ونیازمند اطلاعات و تخصّص و دانش ویژه و خاصّی نباشد، تنها قرار معاینهی محل صادر میشود. اما گاه موضوع به آسانی قابل تشخیص نیست و معاینهی محل نیاز به یک سری اطّلاعات تخصّصی و فنّی دارد که ممکن است خود دادرس به آن اطلاعات، علم و آگاهی نداشته باشد که در این جا باید از کارشناسی بهره گیرد و قرار توأمان صادر کند.
با توجه به اینکه کارشناسی گاه در ضمن معاینهی محل صورت میگیرد، میتوان گفت رابطه این دو عموم و خصوص من وجه است و وجه اشتراک در معاینهی محلی است که کارشناس انجام میدهد.

مبحث دوم: انواع کارشناس وکارشناسی

گفتار اول : انواع کارشناس درحقوق

۱ـ کارشناس رسمی:

در قانون چه در قانون آیین دادرسی مدنی- در مبحث رجوع به کارشناس و چه در قانون کارشناسان رسمی دادگستری، تعریفی از «کارشناس رسمی» ارائه نشده است.
ادارهی حقوقی قوهی قضاییه در تعریف کارشناس رسمی میگوید: «کارشناس رسمی کسی است که با توجه به قانون کارشناسان رسمی دادگستری مصوّب ۱۸/۱/۸۱ پروانهی کارشناس رسمی او صادر شده است».^[۵۳]
درتعریف دکتر لنگرودی از کارشناس رسمی نیز آمده است: «کارشناسی که دارای پروانهی کارشناسی باشد».^[۵۴] البته باید گفت که (داشتن پروانه) تنها یکی از شرایط احراز صلاحیت کارشناس رسمی به شمار میرود. پس تعریف کارشناس رسمی به دارندگان پروانهی رسمی کارشناسی، تعریف کاملی نیست. بنابراین در تعریف کارشناس رسمی میتوان گفت:
«کارشناس رسمی کسی است که با داشتن شرایط مندرج در مادهی ۱۵ قانون کارشناسان رسمی دادگستری^[۵۵] موفق به أخذ پروانهی کارشناسی شده و موظف به رعایت مقرّرات مندرج در قانون کارشناسان رسمی و آییننامهی آن و آیین دادرسی میباشد».
با توجّه به تعریف فوق این سؤال مطرح میشود که آیا کارشناسانی که از طریق مادّهی ۱۸۷ مبادرت به أخذ پروانهی کارشناسی می کنند، کارشناس رسمی محسوب میشوند؟
در پاسخ باید گفت؛ ادارهی حقوقی قوّهی قضاییه کارشناسانی را که از این طریق پروانه أخذ
میکنند، در حکم کارشناس رسمی دادگستری دانسته است.^[۵۶]

۲-کارشناس غیررسمی:

کارشناس غیررسمی کسی است که «برای اظهار نظر کارشناسی دعوت میشود و پروانهی کارشناسی نداشته باشد».^[۵۷]
پس کارشناس غیررسمی، عضو کانون کارشناسان رسمی دادگستری نیست. هر چند تعریف فوق خبرهی محلّی راهم شامل میشود، اما باید گفت رابطه کارشناس غیررسمی و خبرهی محلی، عموم وخصوص مطلق است و وجه افتراق در «کارشناس غیررسمی غیر خبرهی محلّی» میباشد؛ زیرا هر خبرهی محلّی کارشناس غیررسمی است، اما کارشناس غیررسمی الزاماٌ خبرهی محلّی نیست، به طور مثال ممکن است بازرس فنّی کار و یا افسر کاردان فنی ادارهی راهنمایی و رانندگی باشد.^[۵۸]
در قانون آیین دادرسی مدنی مصوب ۱۳۷۹ تنها یک بار آن هم در مادهی ۲۶۸ از کارشناس «غیررسمی» نام برده شده، آنجا که مقرّر داشته است: «… کارشناسی که به تراضی انتخاب میشود ممکن است غیر از کارشناس رسمی باشد».
ممکن است از عبارت (فوق)… چنین استنباط شود که دادگاه موظف است کارشناس را از میان کارشناسان رسمی انتخاب کند (و تنها درصورت انتخاب کارشناس توسط طرفین، میتوان کارشناس غیررسمی را انتخاب کرد)، اما این استنباط با ظاهر مواد قبل که دست دادگاه را برای انتخاب هر کارشناسی باز گذاشته بود، متعارض است.^[۵۹]
در هر حال در قانون آیین دادرسی مدنی و قانون کارشناسان رسمی دادگستری مصوّب ۱۳۸۱ مادهی جداگانهای که به کارشناس غیررسمی اختصاص داشته باشد، وضع نشده است. اما در گذشته مادهی ۲۹ قانون کارشناسان مصوّب ۱۳۱۷ به کارشناس غیررسمی اختصاص داشته و به نحوهی انتخاب و وظایف او پرداخته و درتبصرهی مادّهی یک قانون مذکور آمده است: «در صورت تراضی میتوانند از غیر کارشناسان رسمی انتخاب نمایند».^[۶۰]

گفتار دوم : انواع کارشناس در فقه

۱-کارشناس غیرشرعی^[۶۱]

امروزه با توجه به پیشرفت علوم، فنون و تخصّصهای پیچیده، تنوع و تعدّد کارشناسی در رشته های مختلف رو به گسترش و افزایش است. در اینجا با صرفنظر از رشته های مختلف که به تعدّد آنها کارشناس وجود دارد، واژههایی که به معنای کارشناس و خبره بوده و به عنوان یکی از اقسام کارشناس مطرح شده مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
قبلاً گفته شد که واژهی «خبره» درمتون فقهی و حقوقی قدمت بیشتری داشته و به معنای کارشناس (در هر رشته فنّی) میباشد. بر خلاف امروز که به خبرگان در هر رشته کارشناس گفته میشود، در حقوق اسلام و فقه برای انواع مختلف کارشناسان با توجه به رشته های مختلف تخصّصی، از واژه های گوناگونی استفاده شده و عناوین خاصی در این مورد ضبط شده است.^[۶۲] که از جمله میتوان به این موارد اشاره کرد: «خارص، قائف، عرّاف، مقوّم، قاسم، مترجم».

۱-۱ «خارص»:

ریشهی خارص «اَلخرص (مصدر)» به معنای «گمانهزنی در اموری که نسبت به آن یقین پیدا نمیکند».^[۶۳] و خَرصُ النخل و الکرم به معنای «تخمین خرما و تاک … گمانهزنی و تخمین خرمای خشک برروی درخت و یا کشمش بر روی درخت انگور است».^[۶۴]وخارص، فاعل و در لغت به «معنای تخمینزننده^[۶۵] و« کسی که بازدید کند میوه را بردرخت و کشت را بر زمین»^[۶۶] آمده است.
در اصطلاح خارص یعنی «کارشناسی که نسبت به مورد کارشناسی از روی تخمین و گمان نظر میدهد».^[۶۷]به طور مثال« در «بیع عریّه»^[۶۸] برای علم به مبیع، مشاهده کافی نیست».^[۶۹] و باید «نظر کارشناس (خارص) را جلب کرد. کارشناس باید بگوید که اگر رطب آن درخت خشک شود، تخمیناً وزن آن چه مقدار میشود».^[۷۰]
در روایتی به نقل از سکونی از امام صادق(ع) آمده است: «رسول خدا (ص) در بیع عریّه اجازه فرمود که خرما به تخمین خریداری شود».^[۷۱]پس «خارص کارشناسی است که تخمین او شرعاً حجت است».^[۷۲]
دکتر لنگرودی میگوید: «این یک ظنّ خاص (استثنایی) است که در موضوعات به کار میرود و قانونگذار آن را حجّت دانسته است. همین حجّت دانستن ظن معین، با نهادن اسم ویژه بر آن، تلویحاً دلیل عدم حجیّت هر ظن است. در مورد سایر کارشناسان نمیتوان به ظن و تخمین آنان عمل کرد وگرنه آنان را هم خارص مینامیدند».^[۷۳]
«مورد کار خارص نیز فقط محصولات سردرختی و کشاورزی نیست، بلکه در مسائل مربوط به وصول زکات جنسی نیز از وجود خارص استفاده میشد. عبدالله بن رواحه نیز خرّاصی بود که زیر نظر نبی(ص) عمل میکرد».^[۷۴]

۱-۲ «قائف»:

قائف در لغت از ریشهی «قوف، قیافه (مصدر)» میباشد. اهل لغت «قیافه» را اینگونه معنا کردهاند:
«شناختن نسبت مولود با نگاه کردن به اعضای مولود و اعضای پدر او، ملحق کردن بعضی از مردم به بعض دیگر».^[۷۵]
و قیافه شناسی «علمی است که از چگونگی استدلال از هیأتهای اعضای دو شخص، به مشارکت و یگانگی میان آن دو در نسب و ولادت و سایر احوال بحث میکند. اینگونه استدلال در میان عرب به بنیمدلج اختصاص داشت و آموختن آن ممکن نیست و بنای این علم اساس حدس و تخمین و گمان است نه یقین و استدلال، از اینرو دراینباره کتابی نوشته نشده و تعلیم و تعلّمی حاصل نگردیده است».^[۷۶]
درتعریف «قائف» گفته شده است: