زال چرخ : تشبیه بلیغ اضافی به وجه مشابهت شکل خمیده و کوژی آسمان با شخص سالخورده.
معنی بیت: زال چرخ با وجود پیری در چشم من مانند بت هلال ابرو پسندیده و زیباست.
۸۳۰- اشاره به زنجیر کشیدن پای دیوانگان دارد .
تصرف: مالکیّت ، قبضه کردن.(فرهنگ فارسی معین)
۸۳۱- فاعل در مصراع اول، دام صیاد است و منظور از آن، سبزه و چمن است.
۸۳۳- بال فشاندن: در زبان عامیانه به معنای به کمال خوشی رسیدن است.(شارح)
۸۳۴- به تنگ آمدن: کنایه از عاجز شدن.
پر بی دهن : ۱٫ بسیار کم سخن ، که این کم حرفی ماحصل تنگی بیش از حدّ دهان محبوب است چراکه سخن نمی تواند از تنگنای آن عبور کند.۲٫ بسیار کوچک دهان است.
بیت دارای آرایه های معنوی اغراق و حسن تعلیل است.
۸۳۵- نال : نای میان خالی . (برهان قاطع). نای . مزمار. جوی و رودخانه کوچک را در هندوستان نیزبه همین نام خوانند. (آنندراج ) (انجمن آرا) (فرهنگ نظام ). به نقل از ( دهخدا، ۱۳۸۵: ۲۲۶۳)، (برهان، ۱۳۶۲: ۱۶۱۹)
پر پروانه شدن نامه : کنایه از سوخته شدن نامه.
۸۳۶- قدما معتقد بودند که اگر عرق از پیشانی برآید نشانه بهبود بیماری است. اما شاعر آب شدن شمع را هنگام روشن بودن به تب و بیماری آن نسبت داده و می گوید : همان طوری که شمع می سوزد و عرق می کند اما بیماری اش بهبود نمی یابد، بیماری من نیزاز عرق کردن بهبود نمی یابد.
۸۳۸- دوری کردن از عشق زلف دوست محال است.
۸۳۹- تشت از بام افتادن : کنایه از رسوا شدن باشد. (برهان ) (از فرهنگ رشیدی ) (انجمن آرا) (ناظم الاطباء). کنایه از فاش شدن راز. (آنندراج)
بار دگر فتنه را تشت ز بام اوفتاد خواب مرا بازبست دلبر بیدار مــن
مولوی ))
۸۴۰- دختر رز : کنایه از شراب لعلی باشد. (برهان ). شراب انگوری . (شرفنامه منیری ) (آنندراج (
دوستان دختر رز توبه ز مستوری کرد شد بر محتسب و کار بدستوری کرد
حافظ))
معنی بیت: از وقتی که می از من کناره گرفت به دلیل دوری از شراب درغم او، اشک می ریزم .
۸۴۱- گلشکر: معجونی از برگ گل سرخ و شکر یا قند که برای تقویت معده و نشاط آوری می نوشند.(فرهنگ فارسی معین)

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

پر تافته: بسیار در هم پیچیده و نزدیک به هم .(شارح)
معنی بیت: نزدیکی و صمیمیّت بسیار طوطی شکرخا و بلبل شیدای گل که به گلشکر شباهت دارد در مجلس دوستانه، لطف مجالست آنها و شوق دیدار معشوق را می رساند .
مضمون بیت: به همنشین شدن گل و بلبل اشاره دارد.
۸۴۲- منظور از سفیداب گرد سفیدی که از بعضی مواد گرفته می شود و در نقاشی مورد استفاده قرار می گیرد .
معنی بیت: در چشم نابینای من که به مانند کاغذ سفید رنگ شده حرفی آشکار نیست؛ همانند نامه ای که با سفیداب بر روی کاغذی سفید نوشته می شود و کلمات و حروفش قابل رویت و خوانا نیستند.
۸۴۵- دست به سر کشیدن: کنایه از اظهار مهربانی کردن.
پیش پا افتاده : کنایه از سهل و آسان که فرد بی فکر در پی انجام آن می افتد.
۸۴۶- از جا بردن فعل متعدّی است. و مراد از آن بی طاقت و بی حوصله کردن است.
موج بوریا: خطوط بوریا و به تعبیر دیگر نقش بوریاست که بر خاک می ماند.(شارح)
۸۴۷- معنی بیت: کمر او از بس که در باریکی و نازکی ، یک تاست، اگر تار موی دیگر بر موی کمرش قرار بگیرد نمی تواند سنگینی آن را تحمّل کند .یا به تعبیر دیگر اگر تار مویی در مقابل موی کمر او قرار گیرد ، آن تار مو از رشک نازکی و بارکی کمر معشوق پیچ و تاب می خورد .
۸۴۸- ناخن زدن و ناخن بر یکدیگر زدن: کنایه از جنگ انداختن میان دو کس باشد. (برهان قاطع(
چو تو سوار شوی ماه نو زنــــد ناخن که در میان دو خورشید گرم سازدجنگ
قاضی نورالدین))
۸۴۹- نرد: بازیی است معروف از مخترعات بوزرجمهر که در برابر شطرنج ساخته و بعضی گویند نرد قدیم است اما دو کعبتین داشته ، دوی دیگر را بوزرجمهر اضافه کرده است . (برهان قاطع). اردشیر بابک آن را وضع کرده لاجرم نردشیر نیز نامندش . (منتهی الارب ). در قدیم در بازی نرد سه مهره به کار می بردند. بازیی است در مقابله شطرنج . (غیاث اللغات ). بازیی است که بر صفحه با مهره ها می شود. (فرهنگ نظام)
(دهخدا، ۱۳۸۵: ۲۹۷۷)، (برهان، ۱۳۶۲: ۲۱۲۷)
ریختن رنگ ایهام دارد: ۱٫ طرح ریزی نمودن برای بنا کردن ساختمان۲٫ پاشیدن رنگ.
۸۵۰- رقصد : مجازاً یعنی شاد و خوشحال باشد.
۸۵۲- علم شدن آتش از سنگ: کنایه از ایجاد شدن و بالا آمدن جرقه از سنگ است.
۸۵۳- یعنی دست من کار آستینی که بی حس و حرکت است، می کند.
۸۵۵- شانه بینی: اشاره دارد به یکی از کارهای فال­گیران و پیش­گویان که با نگاه کردن به شانه گوسفند، خبر از احوال اشخاص می­دادند.
به من تا بت شــــانه گر شـد دچار مرا روز و شب شانه بینــی است کار
(طاهر وحید)
۸۵۶- فضا : زمین فراخ، مکان وسیع. (فرهنگ فارسی معین)
خاکستر نشینی: کنایه از فقر و تنگدستی.
معنی بیت: هرکس که در زندگی خاکستر نشینی ؛ یعنی، فقر و مسکنت را انتخاب می کند ، گویی بنای صد گلزار در سینه فراخ خود می نهد.
۸۵۷- رایج است که وقتی دو شاهد بر یک دعوی شهادت بدهند، درست بودن آن مسئله به یقین اثبات می شود.
۸۵۹- آتش در زیر پا بودن: کنایه از مضطرب و بیقرار بودن.
۸۶۰- معنی بیت: از این جهت که آب و دانه من که اسباب معیشت و زندگی من است، همچون آب و دانه آسیاب از یکدیگر جداست، هرگز گرد هم آمدن اسباب معیشتم را در یک جا که موجب فراغ خاطر و جمعیّت دل است ندیده ام.

حالت مطلوب

۱/۰≥& ≥۰

۵≥& ≥۱

۱≥ & ≥۸/۰

۱≥ & ≥۸/۰

۱≥ & ≥۸/۰

۱≥ & ≥۸/۰

۱≥ & ≥۸/۰

نمودار ۴-۱۶ بیانگر ارتباط هر سؤال پرسشنامه با متغیر مورد نظر می باشد. شاخص های تناسب مدل از لحاظ شاخص های استاندارد حاکی از مناسب بودن تقریبی مدل دارند، به علت اینکه نسبت کای دو به درجه آزادی کمتر از ۴، مقدار RMSEA زیر ۰۸/۰ و شاخص های IFI و CFI بالای ۹۰/۰ می باشد و تنها شاخص های NFI و GFI و NNFI بالای ۸۰/۰ می باشند که نشان می دهند مدل از لحاظ مدل در حد بالاتر از متوسط قرار دارد.
باتوجه به مدل اندازه گیری متغیرهای درون زا و جدول شاخص ها مشاهده می شود که کلیه مقادیر t در حالت اعداد معنی داری بیشتر از ۹۶/۱ بوده و این نشان می دهد که کلیه درستی سوالات طراحی شده برای متغیرهای برون زا تأیید می شود. به عبارت ساده تر مدل اندازه گیری متغیرهای درونزا، تأیید می شود.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

۴-۵) بررسی مدل تحقیق
در این بخش به بررسی مدل تحقیق پرداخته می شود.
۴-۵-۱) بررسی مدل تحقیق در حالت استاندارد

نمودار ۴-۱۷) آزمون مدل تحقیق (حالت استاندارد)
نمودار ۴-۱۷ نمایان گر میزان رابطه بین متغیرهای تحقیق است. که شاخص RMSEA کمتر از ۰۸/۰ و کای دو به درجه آزادی نیز برابر با ۵۴/۳ می باشد که بیانگر مناسب بودن تقریبی مدل است.
۴-۵-۲) بررسی مدل تحقیق در حالت اعداد معنی داری

نمودار ۴-۱۸) آزمون مدل تحقیق (حالت اعداد معنی داری)
نمودار ۴-۱۸ ارتباط میان سؤالات پرسشنامه با متغیرهای تحقیق را نشان می دهد که در آن شاخص RMSEA از ۰۸/۰ کمتر و نسبت کای دو به درجه آزادی نیز ۵۴/۳ می باشد که مناسب بودن تقریبی مدل را نشان می دهد. با بهره گرفتن از این حالت می توان به معنی دار بودن ارتباط بین متغیرهای تحقیق پی برد. در این حالت اعدادی معنی دار خواهند بود که خارج از بازه ( ۹۶/۱ و ۹۶/۱- ) باشند. به این معنی که اگر در آزمون t عددی بین ۹۶/۱ و ۹۶/۱- باشد بی معنا خواهد بود.
۴-۵-۳) نتایج تحلیل مسیر
همانطور که از خروجی نرم افزار از تخمین های استاندارد و نیز اعداد معنی داری مشاهده می شود، جدول نتایج اثرات غیر مستقیم متغیر های مدل در جدول ۴-۱۵ محاسبه شده است.
جدول۴-۱۵) نتایج تحلیل مسیر در مدل ساختاری

مسیر

اثر غیر مستقیم

ویژگی وب سایت تمایل به قصد پذیرش پذیرش بانکداری اینترنتی

۲۰/۰= (۹۵/۰ )(۲۱/۰)
(۱۶/۱۴)(۱۶/۳)

سودمندی درک شده تمایل به قصد پذیرش پذیرش بانکداری اینترنتی

۲۳/۰= (۹۵/۰ )(۲۴/۰)
(۱۶/۱۴)(۸۴/۲)

خطر وحفظ حریم تمایل به قصد پذیرش پذیرش بانکداری اینترنتی

۳۹/۰= (۹۵/۰ )(۴۱/۰)
(۱۶/۱۴)(۵۰/۵)

اولویت های شخصی تمایل به قصد پذیرش پذیرش بانکداری اینترنتی

۲۲/۰= (۹۵/۰ )(۲۳/۰)
(۱۶/۱۴)(۷۹/۲)

حسن بن علی بن جعفربن حسین بن محمد بن صباح الحمیری ،معروف به حسن صباح که اجداد او از اعراب حمیری یمن بودن که در کوفه زندگی کردند،اجداد او به ایران هجرت کردند و در قم وسپس ری سکونت گزیدند. پس از آشنایی با امیره ضراب و بونجم سراج مذهبش را تغییر داد و به کیش اسماعیلی درآمد.می توان دلایلی چند برای تغییر مذهب او ذکر کرد:فکر فعال و ورزیده او ،آشنایی با پرهیزگارانی چون امیره ضراب و سایر پرهیزگاران،اوضاع دوره سلجوقی که زمینه جذب اندیشه های جدید را فراهم می کرد.(کشاورز،۶۸:۱۳۵۹).

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

سخت گیری های سلجوقیان سنی مذهب بر ایرانیان خصوصا شیعیان ،زمینه قیام آنان را فراهم می کرد .نمونه بارز این قیام ها که علیه سلجوقیان شکل گرفت ،همان جنبش نزاریان ایران بود که قبل از آن که مسأله ای به عنوان انتخاب جانشین و امام باشد ،یک جنبش ،انقلابی-ایرانی بود.(مادلونگ،۱۶۲:۱۳۷۷).این مسأله باعث شده است که حسن صباح ،در ذهن بسیاری از نویسنده گان و محققان به عنوان یک ایرانی ناسیونالیست مطرح شود که علیه وضعیت موجود به قیام پرداخت و مانند ،یعقوب لیث،بابک خرم الدین و ابومسلم خراسانی ،باعث استقلال ایران از دست بیگانگان شد.)فضایی،۷۹:۱۳۷۴). به طور کلی می توان دلایل دینی و سیاسی را برای جنبش حسن صباح در نظر گرفت که مهمترین دلیل آن رقابت با حاکمان سلجوقی ،به عنوان حکام سنّی مذهب بود.و در سال های بعد فعالیت اسماعیلیان نزاری ایران در رقابت با فاطمیان مستعلوی مصر مطرح شد.آن امری که زندگی حسن صباح را تغییر داد آشنایی او با عبدالملک عطاش ، از داعیان منطقه عراق بود که به ری آمد و طی ملاقاتی با حسن صباح او را پسندید.پس از این آشنایی ،حسن صباح عازم مصر شد تا با المستنصر خلیفه فاطمی ،دیدار کند.پس از یک سال و نیم توقف در مصر موفق نشد او را ملاقات کند .بعد از بازگشت او از مصر و حمایت او از نزار پسر مستنصر ،به عنوان ولیعهد مستنصر ،پیوند اسماعیلیان ایران با فاطمیان مصر گسیخت و دولت نزاریان ایران در اولین گام های تأسیس قرار گرفت. حسن صباح با انجام تحقیقات و سفرهایی ۹ساله به مناطق ایران و ارسال داعیانی به منطقه الموت ،در اندیشه فتح آن مکان برای تشکیل دولت نزاریان ایران بود.سال ۴۸۳ق پس از ارسال داعیانی به مناطق کوهستانی الموت ،به آن جا رسیدو ابتدا دهخدا نامیده شد .(جوینی،۷۸۷:۱۳۷۸)،پس از آن به عنوان بابا سیدنا معروف شد.
حسن صباح مدت سی و پنج سال در الموت ماند،در آن جا زندگی همراه با پارسایی را در پیش گرفت ،علاوه برآن به تألیف کتاب پرداخت .در آن ایام جز معدود مواردی از قلعه خارج نشد و بیشتر به کار تبلیغ و تدوین پرداخت،و موفق شد افراد زیادی را به آئین خود دعوت کند .در قزوین کسی شیعه نبود و همه به ارشاد حسن صباح شیعه شدند(خراسانی فدائی،۹۰:۱۳۶۲). این اظهار نظر اغراق گونه به نظر می رسد چرا که قزوین از شهرهای ایران است که سابقه شیعه گری در آن وجود دارد و امکان ندارد در این مدت زمان محدود همه جمعیت یک شهر یک آئین را پذیرفته باشند ،اگرچه نمی توان منکر فعالیت موفقیت آمیز اسماعیلیان و شخص حسن صباح در آن مناطق بود.
۲-۲-۱نزاریان و قلعه نشینی
شیعیان همیشه به عنوان گروهی تندرو در جامعه مطرح بودند ،اسماعیلیان هم از این قاعده مستثنی نبودند و از سویی دیگر دیدگاه عموم نسبت به اسماعیلیان،بدتر از سایر شیعیان بود.این دیدگاه از عنوان هایی که به سایر شیعیان داده می شود فهمیده می شود .به همین دلایل و دلایلی دیگر ،از جمله آسودگی خاطر برای تبلیغ و انجام اعمال عبادی ،اسماعیلیان به دوری از مردم و زندگی در قلعه ها روی آوردند .مهمترین این قلعه ها ،الموت بود که از بلوکات شمال قزوین و از رشته کوه های البرز در ناحیه رودبار بود.حسن صباح که از وضع طبیعی این نقاط آگاه شده بود و با فرستادن داعیانی به این منطقه از روحیه و وضعیت فکری مردم آن منطقه مطلع شد.بهترین پایگاه را در این نقاط یافت (ستوده ،۷:۱۳۴۵).
دژ الموت بدون خونریزی و با تبلیغ به دست آمد ،به دنبال آن اسماعیلیان به قلعه های دیگری در سایر مناطق دسترسی پیدا کردند .لمسر ،قهستان ،شاهدز ،گردکوه،میمون دژ از مهمترین این قلعه ها بودند . در سال ۴۸۴ق حسن صباح،حسین قائنی را به عنوان داعی به منطقه قهستان فرستاد،عده زیادی از آنان به علت ظلم حاکم سلجوقی آن دیار به کیش اسماعیلی درآمدند و قهستان پس از الموت ،به عنوان دومین مرکز اسماعیلیان مطرح شد.پاره ای از این قلعه ها فقط پایگاه نظامی نبودند ،الموت پایگاه فکری و فرهنگی اسماعیلیان نیز بود ،این قلعه ها جایگاه مطالعات و تحقیقات اسماعیلی بود و می توان آن را به مراکز امروزه تحقیقات اسماعیلی تشبیه کرد .
انتخاب الموت آگاهانه بود.پس از بررسی های نه ساله حسن صباح در ایران ،او به این منطقه برای دست یابی به اهداف خود می اندیشید. الموت از نظر بُعد مسافت، از مرکز سلجوقیان دور بود و امکان دست یافتن به آن،به دلیل کوهستان های صعب العبور، به حداقل می رسید .مناطق اطراف الموت مانند شهر قزوین شیعه نشین بودند و امکان یاری رساندن به اسماعیلیان در شرایط حساس را فراهم می کرد و حسن صباح بر مساعدت آنان حساب کرده بود. از سوی دیگر امکان تبلیغ و انجام اعمال عبادی با فراغت خاطر در مناطق صعب العبور فراهم تر بود.
الموت به عنوان پایگاه مرکزی دعوت اسماعیلیان بود و سایر قلاع به صورت متمرکز، از این قلعه و دستورات آن تبعیت می کردند .تأسیس این تشکیلات از طرف حسن صباح برای خاطر این بوده است که او به طور کلی از خلافت فاطمی مصر قطع رابطه کرده و در خط مشی سیاسی و مذهبی،راه دیگری در پیش گرفته بود؛از این رو تلاش می کرد که داعیان او در قلعه های تحت فرمان او از نظر مذهبی و سیاسی راهی جز راه خلافت فاطمی در پیش گیرند.(فضایی،۱۰۳:۱۳۷۴).
۲-۲-۲-حکمرانان اسماعیلی نزاری در الموت(۴۸۳-۶۵۴ق/۱۰۹۰-۱۲۵۶م) و وضعیت اجتماعی اسماعیلیان آن دوران
اسماعیلیان حکمران الموت،جمعا ۱۷۰سال در این قلعه حکومت کردند و به طور کلی سه نفر به عنوان داعی و حجت، و پنج نفر به عنوان امام در این ۱۷۰سال بر این قلعه حکمرانی کردند.
-داعی و حجت
۱-حسن صباح(۴۸۳-۵۱۸/۱۰۹۰-۱۱۲۴)
۲-کیابزرگ امید(۵۱۸-۵۳۲/۱۱۲۴-۱۱۳۸)
۳-محمدبن بزرگ امید(۵۳۲-۵۵۷/۱۱۳۸-۱۱۶۲)
-امام
۴-حسن علی ذکره السلام(۵۵۸-۵۶۱/۱۱۶۲-۱۱۶۶)
۵-نورالدین محمد(۵۶۱-۶۰۷/۱۱۶۶-۱۲۱۰)
۶-جلال الدین حسن(۶۰۷-۶۱۸/۱۲۱۰-۱۲۲۱)
۷-علاءالدین محمد(۶۱۸-۶۵۳/۱۲۲۱-۱۲۵۵)
۸-رکن الدین خورشاه(۶۵۳-۶۵۴/۱۲۵۵-۱۲۵۶).(دفتری،۱۶۶:۱۳۷۸)
اسماعیلیان نزاری به یک جنبش خصمانه دست زدند و وارد محیط خصمانه ای شدند که لازمه حیات در آن محیط ،تربیت فرماندهان نظامی بود که اهمیت آن بیشتر از تربیت متکلمان و فقیهان بود.به این دلیل در این دوران متکلم و یا فقیه نامداری در میان اسماعیلیان معروف نبود.
اسماعیلیان ایران در زمان حسن صباح به طور رسمی از زبان فارسی استفاده کردند و این امر ،دست یابی آنان به متون اسماعیلی فاطمی را دشوار کرد (دفتری ،۲۱۷:۱۳۸۹)،از سوی دیگر خیلی از این کتاب ها که به زبان فارسی نوشته شدند ،در حمله مغول از بین رفتند و یا توسط اقوام و سلسله های بعدی نابود شدند. حسن صباح خود متکلمی نامدار بود که اعتبار تأسیس کتابخانه ای در الموت را به او نسبت داده اند. او مسئله تعلیم گرفتن از امام را برای پیروان خود بیان کرد که هر پیشوایی باید مسائل را به صورت تعلیم از امام زمان خود دریافت کند و عوام مردم را از کسب علم منع کرد و خواص مرم را هم از مطالعه کتب پیشینیان بازداشت ،مگر کسانی که کیفیت کتابها و درجات آگاهی مرم از علوم مطلع باشند(شهرستانی،۲۶۸:۱۳۸۴/۱)
یکی از مسائل بسیار مهم در دوران الموت بحث مربوط به اعلام قیامت است که در زمان چهارمین حکمران الموت و اولین امام حکومت کننده در الموت مطرح شد.در تاریخ ۱۷رمضان سال۵۶۰ق،حسن علی ذکره السلام ، اولین امام الموت،تمام رؤسای اسماعیلی را که در مناطق مختلف ریاست می کردند ،دعوت کرد .پس از خواندن نماز ظهر ،از قلعه بیرون آمد تا خبر مهمی را به آنان برساند.
حسن اعلام کرد که از طرف امام غائب ،خبر مهمی را به شما می رسانم؛او شما را بندگان مؤمن خود خوانده است و بار تکلیف شریعت را از دوش شما برمی دارد و شما را به قیامت رسانیده است.براساس آن فرمان که از طرف امام اسماعیلی بود ،حسن به عنوان خلیفه امام بود و مردم ،تابع او بودند .او سفره گسترد و مردم را دعوت کرد تا روزه خود را افطار کنند زیرا شریعت لغو شده است و قیامت پرپاگشته است.ابتدا خود را خلیفه امام خواند اما بعدها بحث خلیفه الهی بودن او ،هم به میان آمد(ایوانف،۱۱۵:۱۹۳۵).منابع اسماعیلی آن دوران در دست نیست تا بتوان باصراحت اعلام کرد که اسماعیلیان آن زمان چگونه با این حکم برخورد کردند ،و احکام و مسائل عبادی خود را به چه صورت ادامه دادند ،و معلوم نیست که آیا شریعت را به طور کلی تعطیل کردند یا به صورت دیگری با این مسئله برخورد نمودند؟
تعالیم اسماعیلیان در دوران پایانی الموت،به سنن باطنی موجود در میان صوفیان نزدیک شد،که باعث حفظ استقلال روحانی آنان در دوران پس از الموت شد.(دفتری،۲۰۵:۱۳۸۹)
در زمان جانشینان حسن،جلال الدین و علاءالدین ،قیامت به صورت ملغی درآمد و جلال الدین برای سرو سامان دادن اوضاع به دیدگاه های اهل سنت نزدیک شد و قیامت را در میان اسماعیلیان لغو کرد.روشن است که بحث قیامت ،باعث ایجاد جدل ها و درگیری هایی میان اسماعیلیان با سایر مسلمانان می شد .تا آن زمان ،کسی ادعای برپایی قیامت را به این شکل اعلام نکرده بود و این کار زمینه منزوی شدن بیشتر اسماعیلیان در میان عامه مردم را فراهم می کرد.
اطلاعی از نظام مالیاتی و مقدار دیون و وجوه دینی،در داخل سرزمین های اسلامی در دست نیست،غنائمی که در لشکرکشی های اسماعیلی به دست می آمد ،به صورت مساوی میان همه اسماعیلیان تقسیم می شد.اسماعیلیان خود را ملزم به همکاری در اموری جمعی ،که نفع آن به تمام جماعت می رسید ،مانند ساختن دژ یا آبیاری مناطق معینی ،می دانستند.با این وجود ،بحث فاصله طبقاتی هیچ گاه میان اسماعیلیان ،مطرح نبود ، چنانکه حسن صباح از خانواده ای زهدمنشانه بود،کیابزرگ امید ،از طبقه متوسط بود و به رهبری جمعیت اسماعیلیان نزاری رسیدند.(دفتری، ۱۷۳:۱۳۸۹-۱۷۴)
۲-۲-۳-فدائیان اسماعیلی
فدائیان گروهی از جوانان اسماعیلی بودند که به صورت داوطلبانه به قتل و آدمکشی دست می زدند .زمانی که سلجوقیان با شدت تمام به ابتکار عمل علیه اسماعیلیان زدند،آدمکشی به عنوان یکی از رسوم و بدعت های نزاری، شکل گرفت.درحقیقت سازمان فدائی اسماعیلی،یک ارتش سری و تشکیلات پنهانی بود(فضایی،۱۴۰:۱۳۷۴) . در منابع فقط به بعضی قتل های صورت گرفته اشاره شده است و معلوم نیست این رسم از چه زمانی به وجود آمد. بعضی از قتل های شکل گرفته، در منابع ذکر شده اند که مقتولین از افراد شهره و صاحب منصب بوده اند ،شاید دلیلی برای ذکر هر قتلی نبوده است و یا آن اندازه شایان اهمیت نبوده است .
از زمانی که نزاریان به جنگ و آدمکشی پرداختند ،عموما این قتل ها شامل دسته های ذیل می شد:
۱-امرای لشکری و یا پادشاهانی که به قلاع آنان حمله کرده بودند و یا علیه آنان اقدامی کرده بودند.
۲-کسانی که در شهرها و محلات با تعلیمات و امتیازات آنان مخالفت می کردند و علیه آنان تبلیغ می کردند ،مانند قضات ،فقها و مفتیان شهرها.
۳-اشخاص معمولی که چیزی از اصول پنهانی دین اسماعیلی می دانستند و احتمال سخن چینی آنان وجود داشت.
۴-قتل و آدمکشی به درخواست غیر اسماعیلیان برای پول و یا سایر اغراض .
۵-قتل و آدمکشی در منازعات محلی برای کسب قدرت.(هاجسن،۱۴۶:۱۳۸۳-۱۵۰)
اغلب قتل های صورت گرفته در دسته های اول و دوم جای می گیرند و با تأمل بیشتر معلوم می شود که هدف آنان ، قطع نفوذ افرادی بود که به هر نحوی مانع از گسترش دعوت اسماعیلیان می شدند.
عده ای با کارهای نظامی و عده ای با اعمال فرهنگی مانع از گسترش دامنه دعوت اسماعیلیان می شدند ،با قتل این افراد ،موانع برداشته می شد و راه گسترش دعوت هموار می شد .قتل و آدمکشی به عنوان یک سیاست ،باعث ایجاد رعب و وحشت در دل دشمنان می شد و آنان را از هرگونه اقدامی علیه اسماعیلیان ،بازمی داشت. این کار اسماعیلیان نتیجه دیگری هم داشت و آن معروف شدن اسماعیلیان بود (هاجسن،۱۴۸:۱۳۸۳).علاوه بر این موارد اسماعیلیان عقیده داشتند با فنا کردن تن می توان جسم را مهذب کرد و نفس انسان به پاکی و آلایش بی مثالی می رسد ، و انسان هایی که داوطلبانه به قتل دست می زدند ،امیدوار بودند که خودشان هم در این راه جان خود را از ئست بدهند تا به آن سعادت مورد نظرشان برسند.
۲-۲-۴-حمله مغول و فتح قلاع اسماعیلیه
در جمادی الآخر۶۵۰ق ،مغولان به قصد فتح قلاع اسماعیلیان حرکت کردند،این حملات، در چند نوبت صورت گرفت و معمولا فتح قلعه ها به راحتی حاصل نشد.اولین جایگاه اسماعیلیان که مورد تاخت و تاز قرار گرفت،قهستان دومین پایگاه اسماعیلیان بود و سپس گردکوه و شاهدز وسایر قلاع ،مورد حمله قرار گرفتند ولی در همان حمله اول این قلاع فتح نشد .چهارسال طول کشید تا دژها به صورت کامل فتح شدند.(همدانی،۹۸۱:۱۳۷۳/۲)
زمانی که مغولان در حال تاخت و تاز بودند و سه سال از اولین حملات آنها گذشته بود یعنی سال۶۵۳ق ،در الموت بر سر جانشینی اختلاف افتاده بود .رکن الدین خورشاه به جای علاءالدین به حکومت رسید اما حکومت او بیش از یک سال دوام نیاورد.
با حمله لشکر هلاکو به قلاع اسماعیلیه و نزدیک شدن به الموت ،بین هر دو گروه پیک هایی را به عنوان صلح و تسلیم می فرستادند ،عاقبت خورشاه فهمید که چاره ای جز تسلیم شدن ندارد ، او که در قلعه میمون دژ مأمن گرفته بود ،تسلیم شد .
هلاکوخان چون خورشاه را دید که کودک است وروزگار ندیده است ، با او با احترام برخورد کرد .قلعه های حوضه الموت و رودبار که تسلیم مغولان شد ،حدود چهل قلعه بود . گردکوه و لمسر تا مدت ها حفظ شدند ،گردکوه تا مدت بیست سال از نابودی در امان بود .
اموال رکن الدین خورشاه را که از میمون دژ آوردند پیشکش هلاکوخان شد و بین امرا و لشکریانش تقسیم شد.هلاکوخان ،یک زن مغول را به همسری خورشاه درآورد.عاقبت خورشاه و تمام اهل خانواده اش به این بهانه که لمسر و گردکوه هنوز تسلیم نشده اند ،در منطقه ای بین ابهر و قزوین به قتل رساندند.(همدانی،۹۸۹:۱۳۷۳-۹۹۰/۲).
۲-۲-۵-دوران اختفاء مجدد اسماعیلیان
با حمله مغول به قلعه های اسماعیلیه ،آنان به طور کامل از پای درنیامدند.این دوران از مهمترین و مبهم ترین ادوار تاریخی اسماعیلیان می باشد و از آن زمان تا حدود دو قرن پس از آن اطلاع دقیقی از فعالیت های اسماعیلیان در دست نیست. با حمله مغول،اسماعیلیان مجبور به ترک ایران شدند و به سرزمین هایی که از قبل محل سکونت اسماعیلی مذهبان بود مانند هند و افغانستان هجرت کردند .گروه های نزاری دیگر در اماکن دوردست ،یا در شهرهایی که بیرون از سرزمین های سنتی آنها در ایران بود ،انزوا جستند(دفتری،۵۰۸:۱۳۷۶) ،دیری نگذشت که یا از میان رفتند ،یا در جوامع مذهبی مسلط بر محیطی که در آن می زیستند، مستحیل گشتند.تعدادی با درپیش گرفتن تقیه در میان غیرنزاریان ایران،ماندند و در دیلم و قهستان گردآمدند.نزاریان در اوایل دوره بعد از الموت ،در جمع شدن مجدد در دیلم موفق تر بودند ،و در آن دیار در تمام دوره ایلخانی و تیموری فعالیت می کردند.(دفتری،۲۲۶:۱۳۷۸).نزاریان ایران ،شام،هند و آسیای میانه در این دوران ،تحت رهبری محلی خود ،مستقل از یکدیگر تحول و تکامل یافتند.
نزاریانی که در ایران مانده بودند ،خود را در جامه صوفیان ،اثنی عشری ها ،اهل سنّت و هندوها در می آوردند ،تا بتوانند در اماکن ایرانی و هندو ،زندگی کنند .این عمل ،باعث تقیه طولانی مدت اسماعیلیان می شد که نوعی«غیرنمایی» ،می باشد.(دفتری،۲۲۱:۱۳۷۸).نباید از توجه به این مطلب غافل شد که این تقیه طولانی مدت ،باعث می شد که کار برای تحقیق در زمینه اسماعیلیان این دوره زمانی خیلی مشکل شود.
از این دوران توجه اسماعیلیان، به صوفیان جلب شد و به سرعت جذب حلقه های صوفیان می شدند و این وضعیت تا مدت ها پس از آن تا زمان امامت آقاخان اول در ایران ادامه داشت.
براساس منابع نزاری ،شمس الدین محمدبن رکن الدین خورشاه زمانی که احساس خطر کرد ،بعد از معلوم شدن نص بر امامتش ،همراه با عمویش به آذربایجان رفت.شمس الدین قبل از مرگش ،قاسم شاه را به عنوان جانشین خود انتخاب کرد(تامر،۳۱۱:۱۳۷۵-۳۱۲). شمس الدین به امامت رسید تا سلسله امامان اسماعیلی ،منقطع نباشند.از این دوران اطلاع زیادی دردست نیست اما بیان جانشین امام اسماعیلی ،نشان از اهمیت مسئله امامت نزد اسماعیلیان دارد .منابع اولیه هیچ کدام به این جریان اشاره ای ندارند بلکه در جامع التواریخ و تاریخ جهانگشای به قتل خانواده خورشاه پس از فتح قلاع اشاره دارند.با این وجود در منابع متأخرآمده است که پس از قتل و عام مغول،شمس الدین محمد پسر رکن الدین بطور مرموز از قلعه خارج شد(ساعی،۱۷:۱۳۲۹). منابع قدیم ،اشاره ای به محل سکونت شمس الدین ندارند ،اما در منابع متأخر آمده است که کهن ترین اقامتگاه امامان پس از سقوط الموت به ظاهر جایگاهی درشهر آذربایجان بوده است.(الگار،۱۴:۱۳۷۰).
شمس الدین سفرهای زیادی کرد تا اسماعیلیان پراکنده را یکدست کند(خراسانی فدائی،۱۱۷:۱۳۶۲-۱۱۸).پس از شمس الدین ،انشقاقی در سلسله ائمه نزاری به وجود آمد و اسماعیلیان به دو دسته قاسم شاهی و محمد شاهی تقسیم شدند .قاسم شاه و محمدشاه ،فرزندان مؤمن شاه بن شمس الدین بودند که هر کدام ادعای جانشینی او را داشتند.گویا نام مؤمن شاه در منابع قدیمی قاسم شاهیان بوده است اما بعدها نام او از لیست نام امامان قاسم شاهی حذف شده است. شهاب الدین شاه حسینی ،نوه آقاخان اول (م۱۳۲۰ق/۱۸۸۵م)نخستین کسی است که در فهرست اسامی امامان قاسم شاهی(آقاخانیه)دست برده است و نام مؤمن شاه را حذف کرده است و از دیگران نیز تقاضای چنین کاری را کرده است.(شاه حسینی،۴۲:۱۳۴۱-۴۴).اسماعیلیان ایران از شاخه قاسم شاهی ها می باشند که آقاخانیه هم نامیده می شوند.
اطلاعی از جزئیات زندگی امامان این دوره،در دست نیست. بعد از قاسم شاه ،اسلام شاه به امامت رسید.به نظر می رسد که اسلام شاه، در ایام کشتار پیروان اسماعیلی به دست تیمور محل سکونت خود را به اجبار تغییر داده باشد تا پیروان او بتوانند با آرامش زندگی کنند (هالیستر، ۳۷۲:۱۳۷۳). تغییر مکان اسماعیلیان از دوران اسلام شاه آغاز شد و این جماعت را وارد مرحله ای از ظهور و شکوفایی کرد.
۲-۲-۶-دوره احیای انجدان
در نیمه قرن نهم هجری امامان نزاری قاسم شاهی ایران،در پوشش صوفیان سربرآوردند و وارد مرحله جدیدی از حضور بعد از اختفاء مجددشان بعد از الموت ،شدند.در حقیقت یکی از عواملی که باعث حفظ اسماعیلیان ایران پس از حمله مغول شد،همرنگ شدن آنها با صوفیان بود.

هر گاه خواستید، به کتاب الله تفّأل بزنید؛ پس سوره اخلاص را سه مرتبه بخوانید بعد از صلوات سه مرتبه« اَللّهمَّ اِنّی تَفَاَّلتُ بِکِتابِکِ، وِ تُوَ کَلتُ عَلَیکَ، فَارِنی مِن کِتابِکَ، ما هُوِ مِکتُومٌ مِن سِرِّکَ المِکنُونِ فی غِیبِکَ» سپس قرآن را بازکنید و از همان خط اول بدون آنکه شمرده شود فال را بگیرید. ( همان، ۱۰۸۲)همچنین، بعدازآمدن اسلام، استخاره(فال­گرفتن با قرآن)آنقدرمقدّس شد،که مسلمانان برای انجام امورنیک ازاستخاره بهره می­بردند. واز تَطَّیُر دوری می­کردند. از رسول گرامی (ص) نقل است؛ که فال راخوش می­داشت وتطیّرراخوش نمی­داشت. «ما خابَ مَن إِستَخارَولا نَدِمَ.»هرکه از خداخیر جوید نومید نشود وهرکه مشورت­کند نادم نگردد. (نهج الفصاحه،۱۳۵۶: ۵۳۶) از تاریخ عهد باستان و به گواه قرآن مجید داستان موسی و فرعون را شنیده­ایم؛ که چگونه منجّمان فرعون را از تولّد موسی با خبر کردند. و پس از آنکه مادرش او را به رود نیل انداخت، تا زمانی که موسی در کاخ فرعون بزرگ شد، سر انجام کاخ فرعون را نابود کرد. منجُمان تمام این وقایع را از پیش به فرعون گوشزد کرده­ بودند. همینطور منجّمان درمورد ولادت پیامبران دیگر هم پیشگویی­های دقیقی داشته اند. که به هیچ عنوان نمی­ توان نقصی درآنها یافت؛ و این حقایق را زیر سوال برد.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

دعای استخاره: «در اغلب کتب فقهی کهن فریقین آمده ­است. دعای سی و سوم صحیفۀ سجادیه دعای استخاره است. در البلد الامین کفعمی (۸۴۰-۹۰۵ق) چندین دعا، برای نمازاستخاره و استخاره به قرآن و تسبیح و رقعه های کاغذ (ذات الرّقاع) آمده است .»(خرمشاهی،۱۳۶۸، ج۱: ۳۷۷)
۲-۷- فال و استخاره از نظر برخی ادیان
با توجه مستنداتی­که ازپیامبران: زکریّای نبّی، دانیال حکیم، و اشعیای نبّی به دست آمده است، پیامبران، هم مانند دیگر انسانها دست به پیش بینی و پیشگویی زده­اند، یا از پادشاهی کسی درآینده، یا از آینده یک سرزمین، برافتادن یک قوم در یک زمان معیّن و… خبر داده­اند. حال این پیش بینی ها گاهی منفی و گاهی هم مثبت بوده است. مانند: «انبیای قرن سوم قبل از میلاد، در بارۀ­­ اینکه خداوند سرانجام چگونه دشمنان را بیرون خواهد راند. و از عهد خویش دفاع خواهد کرد؛ بریک رأی نبودند. آیا این کاربه دست یک انسان صورت می­گرفت یا بدون او؟ بعضی از پیامبران معتقدند؛ به مداخلۀ مستقیم و بموقع خداوند بوده ­است. در کتاب زکریای نبّی، باب ۹ آیات ۱تا ۱۰، چشم به انتظار شاهی است، و پیشگویی می­ کند، که سلطنت او از دریا تا دریا و از نهر تا اقصای زمین خواهد بود.» (ک.ادی، ۱۳۴۷ :۳۱۸)
«پیشگویی­های مندرج در فصول ۲۴ تا ۲۷ اشعیا، مانند: کتاب دانیال و زکریّای نبی، چندان به مسئلۀ سلطنت مربوط نیستند.ولی همه دراین نکتۀ اساسی مشترکندکه، شاهان بطلمیوسی شریر و اهریمنی هستند ،زیرا عدالت یهوه را اجرا نمی­کنند.»(همان)
«درکتاب دانیال، باب یازدهم آیۀ ۴۵ تا باب دوازدهم آیۀ اول این کتاب، پیشگویی مندرج است که برافتادن دشمنان قوم یهود درحوالی اورشلیم، نزدیک کوه مقدّس، حکایت می­ کند. این پیشگویی برپایۀ پیشگویی­های مشابه قدیمی­تری، استواراست که درکتاب یوئیل( ازدورۀ حکومت پارسیان )، و باب دوازدهم و چهاردهم کتاب زکرّیا ( قرن سوم ق.م) آمده­اند. مداومت و دراز عمری اندیشه و گفتاری که درباب یازدهم دانیال­، آیۀ ۱۴، دربارۀ برخاستن اورشلیم در۲۰۰ ق.م است، نشان می­دهدکه، این گونه پیشگویی­های دینی تا چه اندازه دارای اهمّیّت ونتیجه بخش بوده ­اند. (همان،۳۶۷)
در کتاب «اشعیای نبی» یک سلسله پیشگویی ها جمع است، فصول۲۴ تا ۲۷ متعلق به دوره بطلموسیان است. این بخش خود مجموعۀ ده پیشگویی مکاشفتی است که بعضی به نثر و بعضی به شعرند. (همان،۳۱۰)
در کتاب زکرّیای نبی، در خصوص پیشگویی­های که در آن زمان انجام گرفته است یاد شده و برای مثال، در باب ۱۲ آیۀ ۱ تا باب ۱۳ آیۀ ۶، یک پیشگویی­است به توسط مردی اورشلیمی­­ از آیندۀ پر شکوه قوم اسرائیل. وقتی قوای مقدونی به وسیلۀ خداوند به جنون مبتلا شود، یهودیه اعتلا خواهد یافت، و نابودی بت پرستان وانبیای کذاب به یقین خواهد پیوست. ( همان،۳۱۴)
درکتاب دانیال از عهد عتیق، روایت­ شده است؛ عدّه­ای ایرانی -پیشگویی کرده ­اند، که بزودی سلطۀ اروپائیان منفور به خواست خداوند از ایران و آسیا برخواهد افتاد، و مشرق زمین باردیگر مجدوعظمت گذشتۀ خودرا باز خواهد داشت. این روایت در قطعاتی که در پیشگویی گشتاسب ( ویشتاسب = هیستاسپس)آمده است. ( همان، ۱۸)
پیشگویی های زرتشت: دینکرد، یکی از معجزات زرتشت است. و در آن، پیشگویی­هایی دربارۀ دین پذیری گشتاسپ و نبردهایش با ارجاسپ آمده است.که البتّه از آن حضرت پیشگویی­های زیادی نقل شده است. امّا شاید یکی از جالبترین مکاشفات زرتشت، پیشگویی۱۵۰۰ سال آخر گیتی و به قول معروف، علائم آخرالزمان است.
«آن بد تخمان که به ایرانشهر (سرزمین ایران)برسند، از بدترین تبار و بی­هنرترین آفریدگان باشند…دارای پرچمی افراشته و زینهای مرکبشان سیاه رنگ باشد، چهره­هاشان آفتاب سوخته و مویی ژولیده بر سر و صورت دارند…از پست ترین نژاد و از فرزندان زویش باشند که چون نیک بنگری آنان را تخمه و جد و بُن ­پیدا نیست.
آنان به جادوگری و وعده­های دروغین به سرزمینهای ایران که من، اورمزد، آفریدم، بتازند و بسیار دیها که ویران کنند. و چاه ها که بخشکانند و دانشمندان که کشتار کنند و بسیار کتابها که بسوزانند و لوح­ها که بر آب ریزند و آتشها که خاموش کنند و بر این کارشان نیز تا ابد مفتخر باشند… » ویا «در باره آن پیش بینی ( که )زرتشت کرد و چگونه اوبه راهنمایی هرمزد ( دین را) به جهانیان نمود.» (بهار،۱۳۶۲: ۲۰۸)
۲-۷-۱- فال نیک و استخاره در اسلام
انسان عاقل، وقتی می‌خواهد کاری انجام دهد، نخست تمام جوانب آن را بررسی می کند و فکر خود را که موهبّتی خدادادی است به‌کار می‌اندازد و اگر از این راه نتوانست صلاح خود را تشخیص دهد؛ ناگزیر باید از دیگران کمک بگیرد و تصمیم خود را با کسانی که صلاحیّت مشورت دارند؛ در میان بگذارد تا به کمک فکر آنها درست را از نادرست تشخیص دهد؛ و اگر از این راه هم به نتیجه نرسید، چاره­ای ندارد جز این‌که به خدای خود متوسّل شده، خیر خود را از او مسألت نماید، که این همان «استخاره» است. روایات زیادی در رابطه با استخاره است . استخاره، انسان را از تحیّر و سرگردانی خارج می‌کند و راهی پیش پای او می‌گذارد.
فال نیک و بد زدن، درمیان همۀ اقوام بوده و هست. به نظرمی‌رسد، سرچشمۀ آن، عدم دسترسى به واقعیات و ناآگاهى ازعلل واقعى حوادث است.» (مکارم شیرازی ،۱۳۷۴: ۵۲) چون، فال نیک، حرکت­آفرین و امیدآوراست. و اثر روانی زیادی در انسان دارد، به همین منظور پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) به آن سفارش فرموده‌اند.
در دوآیه­ای که در ذیل آمده است؛ بشر خواسته است با ترفند و تحکیم طرف مقابل وایجاد رعُب و وحشت با فال بدزدن، او را از هدفش دور نماید. در حالی­که پیامبران می دانستند: که فال بد هرگز موجب قبول خداوند نخواهد بود.در سوره نمل آیه ۴۷ آمده است : ( قالوا اطَّیَّرنا بِکَ وَ بِمَن مَّعَکَ قالَ طائِرُ کُم عِندَ اللهِ بَل اَ نتُم قَومٌ تُفتَنُونَ ) :( گفتند: ما به تو و پیروانت فال بدزده­ایم، گفت : فال بد شما نزد خداست، بلکه شما گروهی هستید، که مورد آزمایش قرار گرفته اید).
قوم صالح (ع) خطاب به او گفتند : ماتو و هم مسلکانت را شوم می­دانیم، چون می­بینیم از روزی که تو قیام به دعوت خود نمودی، ما گرفتار محنت و بلایا شده­ایم، پس ما هرگز به تو ایمان نمی­آوریم. صالح (ع) در جواب آنها فرمود طائر شما و نامۀ اعمال شما نزد خداست، یعنی بهره شما از شّر و آن عذابی که اعمال شما نزد خداست، بلکه خداوند شما را با خیر و شر » می­آزماید. تا مؤمن و کافر و مطیع و عاصی، از یکدیگر متمایز و جدا گرداند. (شاکر، ۱۳۸۶،ج۳: ۵۰۲)
همچنین،دربارۀ پرهیز از فال بد در سوره یس: آیه ۱۸ و ۱۹آمده است: (۱۸) ( قا لُوا آاِنّا تَطَیَّرنا بِکُم لَئِن لَّم تَنهُوا لنَرجُمنَّکم و لَیَمسَّنَّکُم مِّنّا عَذابٌ اَلیمٌ :( گفتند: ما به شما فال بد می زنیم؛ اگر دست برندارید شما را سنگسار می کنیم، و از ناحیۀ ما عذابی دردناک به شما خواهد رسید.)
(۱۹)قالُوا طآئِرُکُم مَعَّکُم اَئِن ذُکِّرتُم بَل اَنتُم قَومٌ مُّسرِفُونَ ) :( پیامبران گفتند: فال بد ونحوست شما با خود شماست، اگر متذکّر و متعّظ شوید، بلکه شما مردمی مُسِرف و تجاوز پیشه اید.)
مردم قریه در مقام تهدید پیامبران گفتند: ما شما را شوم و نحس می­دانیم و سوگند می­خوریم. که اگر دست از دعوت خود برندارید. و همچنان به تبلیغ ادامه دهید شما را سنگسار می­کنیم و از ما عذابی شدید و دردناک به شما می­رسد. پیامبران در پاسخ گفتند : آن چیزی که جا دارد. به آن فال بد بزنید همراه خودتان است، که عبارتست از حالت اِعراض و تکذیبی که نسبت به حق دارید و نمی توانید آن را بپذیرید و اگر هم به حق تذّکر داده شوید؛ و توحید خدا و رجوع بسوی او برای شما بیان شود؛ به جای آانکه ایمان بیاورید، آن را
انکارمی­کنید وعلّت اصلی انکار شما مردمی مستمّر در معصّیت ومتجّاوز از حد هستید. (طباطبایی، ۱۳۸۶، ج۴: ۶۰)
بدون شک فال نیک و بد، اثر طبیعى و تکوینی ندارند، ولى داراى آثار روانى هستند؛ چرا که فال نیک امید آفرین است در حالی‌که فال بد موجب یأس و نومیدى و ناتوانى در انجام و یا ترک کاری می‌شود. بنابراین، نمی‌توان به صورت کلّی؛ فال را خُرافه پنداشت، همان‌طور که در سخنان پیشوایان معصوم(ع)؛ اعتقاد به فال نیک سفارش شده است. که اگر خرافه بود، دیگر سفارش به آن نمی‌شد. و از آنجا که دین اسلام، همیشه از مسائل مثبت، استقبال می‌کند، از فال نیک نهى نکرده، ولى فال بد را به شدّت محکوم می‌کند. پیامبر اکرم(ص)، تفأل (فال نیک) را دوست می‌داشت و از تطیّر (شوم و فال بد) منع می‌فرمود. (طبرسی،۱۴۱۲: ۳۵۰)
روایت شده­است، چنان که پیامبر (ص)گاهی به اسم یا چهرۀ افراد تفأل می­زده است: در حالات خود پیامبر اسلام(ص) و ائمه اطهار(ع) نیز دیده می‌شود، که گاهی مسائلی را به فال نیک می‌گرفتند. مثلاً در جریان برخورد مسلمان‌ها با کفار مکّه­ درسرزمین«حدیبیه» می‌خوانیم هنگامی­که سُهَیل بن عمرو به عنوان نمایندۀ کفار مکّه، به سراغ پیامبر(ص) آمد و حضرت از نام او آگاه گردید، فرمود: «قد سَهل علیکُم امرکُم»؛ یعنی از نام سُهیل من تفأل می‌زنم؛ که کار شما سهل و آسان می‌شود. (ابن شهر آشوب مازندرانی، ۱۳۷۹: ۲۰۳)
درباره استخاره کردن روایات بسیاری از پیامبر وامامان معصوم نقل است ؛که چند روایت از کتاب « استخاره با قرآن» به نقل از نگارنده آن کتاب آمده­است: به نقل از رسالۀ علامه مجلسی، به سندهای بسیار، شیخ مفید وسیدبن طاووس و دیگران از حضرت امام جعفر صادق (ع) روایت کرده ­اند که حق تعالی می­فرمایدکه «از جمله شقاوت بنده من آن است که کارها کند و طلب خیر خود از من ننماید.» ( مقدم، ۱۳۸۳ : ۵)
سیدبن طاووس، به سند معتبر از آن حضرت روایت کرده است که می­گفت : «هرگاه در امری طلب خیر از حق تعالی کرده باشم، پروا ندارم که به راحت اُفتم یا به بلاء. و فرمود که پدرم مرا تعلیم استخاره می­نمود، چنانچه سوره­های قرآن، مرا تعلیم می­نمود.» ( همان، ۶)
وایضاً به سند صحیح، از حضرت امام محمد باقر(ع) روایت کرده­است که«ما استخاره را یاد می­گرفتیم، چنانچه سورۀ قرآن را می­آموختیم.»(همان)
شیخ طوسی، به سند معتبر از حضرت امیر المومنین (ع) روایت کرده­است؛ که «چون حضرت رسول (ص) مرا به یمن فرستاد، مرا وصیّت کرد که یاعلی حیران نمی­شو.د کسی که از خدا استخاره کند، و پشیمان نمی شود کسی که با مردم مشورت کند.»( همان)
سیدبن طاووس و برقی، به سند های معتبر از حضرت امام صادق (ع) روایت کرده ­اند : « هرکه در امری بدون استخاره داخل شود و به بلایی مبتلا شود، خدا اورا در آن بلاء اجری ندهد.» (همان)
همچنین، امام صادق(ع) در بخشی از دعای مربوط به حج و عمره می‌فرماید: «…اللَّهُمَّ لَا طَیْرَ إِلَّا طَیْرُکَ وَ لَا خَیْرَ إِلَّا خَیْرُکَ وَ لَا حَافِظَ غَیْرُکَ»؛خداوندا! هیچ فال بدى جز به اراده‌ی تو تحقق نمی‌یابد و خیر و نیکى‌ تنها از سوی توست، و هیچ حفظ کننده و نگه‌دارنده‌ای جز تو نیست.»(کلینی، ۱۴۰۷: ۲۸۵)
الهی قمشه­ای، در کتاب راهنمای استخاره، در باره استخاره و دعا وروش آن آورده­است: که اصل استخاره مورد اتّفاق مسلمانان است و تنها تفاوت درکیفیتِ استخاره­است. و اینکه استخاره واقع را نشان نمی­دهد و لذا هرگز استخاره نمی­تواند؛ به عنوان یک دلیل شرعی در فقه مورد استفاده قرار گیرد. بلکه استخاره نوعی تفأل است، که برای رفع تحیّر در عمل مفید است. هنگامی که هیچ راه دیگری وجود نداشته باشد. در برخی از دعاهای استخاره نیز این جمله آمده­است که « اللهم انی تفألّت بکتابک» که معلوم می شود؛ استخاره همان «فال نیک زدن»است. همچنین، هیچ مانع و محذور دینی در استخاره و مشورت نیست، چون استخاره یعنی تعیین یکی از دوطرف تردید، و واجبی را حرام نمی­کند و حرامی را حلال نمی­کند پس تغییر حکم در آن نیست و انسان را از غیب با خبر نمی­کند و تنها انسان را ازحیرت و تردید رها می بخشد.(الهی قمشه­ای،۱۳۸۲: ۱۳-۱۴)
۲-۸- امثال وحکمِ فال واستخاره
مَثَل، جمله های کوتاه و مختصری است که در عین ایجاز، مفهومی وسیع درآن نهفته است. چنانکه می ­تواند کار ساعت­ها دلیل آوردن و بحث کردن را بگیرد. « فال و استخاره» در بعضی از جمله ها، قابلیت مَثَل یافته و در گذر زمان بر زبان مردم جاری شده­است، از جمله:
«فال امام جعفر صادق است، بد ندارد.» همیشه با همه کس، حتی دو ضد، موافق است. نظیر خاکشی مزاج است.
«فال بد، بر زبان بد، باشد.» جامع التمثیل. فال بد زدن، حاکی از بدی دل باشد. (دهخدا، ۱۳۸۶ : ۱۱۳۲) یا بخشی از این ابیّاتِ حافظ و نظامی، که بصورت مَثَل درآمده اند:
رُخ تودر دلم آمد مُراد خواهم یافت چرا که حال نکو درقفای فال نکوست
(حافظ،۱۳۷۹ : ۹۳)
مزن فال بد کـــاورد حال بـــــد مبادا کـــو زنــد فـــــال بـــد
( نظامی،۱۳۷۸: ۹۷۶)
فال نیکو بزن بهر کاری .
این دوبیت سوزنی :
درمثل تا هرکسی گوید که فال نیک و بد رسته دارد چون گیا را برگیا دارد ممــر
فال کردم دست بدخواهانش زیر سنگ باد راست چون دستی که سنگ آسیا دارد زبر
( دهخدا، ۱۳۸۶: ۱۱۳۳)
«تفالوا بالخیر تجدوه » فال نیکو زنید، تا نیکیتان پیش آید نظیر : زبان آید زیان آید.
استخاره:استخاره دل آدمیست. یعنی چون دل به نیکی و حسن عملی گواهی دهد، باستخارۀ قرآن و دیگر استخاره ها حاجت نباشد. نظیر: در کار خیر حاجت هیچ استخاره نیست. (دهخدا، ۱۳۸۶ : ۱۷۱)
هرکه دل به عشق دهی خوش دمی بود در کار خیر حاجت هیچ استخاره نیست
(حافظ، ۱۳۸۴: ۵۷)

۹۷
به روش مرجع [۳۳] ۹۸
چکیده
با توجه به مصرف بالای محصولات پتروشیمی در جهان امروز و پتانسیل بالای ایران برای توسعه و تامین خوراک پتروشیمی‌ها، مجتمع‌های پتروشیمی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار هستند. از اینرو یکی از واکنش‌های مهم به نام هیدروژناسیون استیلن در یکی از واحدهای مادر پتروشیمی، یعنی واحد الفین بررسی و کنترل شده است. در این پژوهش پس از بررسی کتب علمی مرجع، مقالات علمی و رساله‌های موجود در این زمینه، در ابتدا یک سیستم راکتور هیدروژناسیون استیلن غیرخطی که در صنعت پتروشیمی جنوب کشور در حال استفاده است، انتخاب شده و با بهره گرفتن از معادلات موازنه‌ی جرم و انرژی بوسیله‌ی برنامه‌ی تخصصی MATLAB شبیه‌سازی شده است. سپس سعی شده با بهره گرفتن از اعمال تغییرات یک مقدار پله در معادلات دمای راکتور، آن را با یک تابع تبدیل مناسب، با خطای بسیار کم تقریب زده و مدل‌سازی شود. همچنین با بهره گرفتن از پاسخ پله‌ی سیستم تقریب زده شده، در ابتدا کنترل‌کننده‌های کلاسیک و سپس کنترل کننده‌ی فازی طراحی شود و در ادامه با نشان دادن این که هیچ یک از کنترل کننده‌ها بطور مناسب برای کنترل دمای خروجی راکتور در فرایند هیدروژناسیون استیلن مناسب نیستند، طراحی کنترل کننده‌ی فازی PI_Smith با شرایط گفته شده در فصل چهارم پیشنهاد ‌می‌شود. در نهایت با مقایسه‌ی نتایج حاصل از طراحی‌ کنترل کننده‌های متفاوت برای سیستم مذکور، این نتیجه حاصل می‌شود که کنترل کننده‌ی فازی PI_Smith می‌تواند کنترل کننده‌ی مناسب‌تری برای سیستم‌های دارای تاخیر باشد.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

کلید واژه
طراحی کنترل کننده‌ی فازی، طراحی کنترل کننده‌‌های کلاسیک، مدل‌سازی راکتور هیدروژناسیون استیلن
فصل اول
مقدمه
۱-۱- پیشگفتار
در صنایع شیمیایی به منظور کاهش هزینه‌های عملیاتی و توسعه‌ی بازارهای جدید، همواره توجه خاصی به بهبود کیفیت محصول و کاهش ضایعات تولید وجود دارد. برای رسیدن به این اهداف استفاده از سیستم‌های کنترل بسیار ضروری است. همواره در صنعت فرآیندهای غیرخطی بسیاری وجود دارند که توسط روش‌های کلاسیک قابل کنترل نیستند، همچنین اگر بر روی ورودی‌ها و خروجی‌های یک فرایند نیز قیودی وجود داشته باشد، استفاده از کنترل کننده‌های کلاسیک نیز به مراتب مشکل‌تر خواهد شد [۱]. در این میان کنترل کننده‌ی فازی که دارای یک رفتار غیرخطی می‌باشد یک روش کنترلی در حال توسعه و بسیار سودمند در مورد فرآیندهای غیرخطی است .که علاوه بر دارا بودن کارایی بسیار بالا، رفتارهای بسیار مناسب‌تری در برخورد با محدودیت‌ها بر روی متغیرهای کنترل‌کننده، کنترل‌شونده و دیگر خصوصیات مسئله از خود نشان می‌دهد و برای سیستم‌های دارای تاخیر یا به عبارت دیگر دارای دینامیک‌های کند نیز مناسب است.
۱-۲- بیان مسئله
تولید اتیلن^[۱] یکی از شاخص‌های اصلی رشد در صنعت پتروشیمی هر کشوری می‌باشد که مصرف عمده آن در صنایع پلیمری بخصوص تولید پلی‌اتیلن است. واحدهای الفین در صنعت پتروشیمی که در آن‌ها اتیلن تولید می‌شود از جمله فازهای مادر، بشمار می‌آیند. شرایط فرایند تهیه گاز اتیلن ایجاب می‌کند که در طی واکنش، فرایند عاری از هرگونه ناخالصی‌ها، بخصوص گاز استیلن^[۲] با نماد ، گاز اتان^[۳] با نماد  و گاز منواکسیدکربن^[۴] با نماد  باشد. برای مثال، مقدار ناچیزی از ناخالصی استیلن، سبب غیرفعال شدن کاتالیزور واکنش و در نتیجه متوقف شدن فرایند تهیه اتیلن می‌شود. بنابراین با روشی مشخص و مطمئن باید این ناخالصی‌ها جدا شوند. جداسازی استیلن از اتیلن بوسیله‌ی فرایندی به نام هیدروژناسیون^[۵] در راکتور هیدروژناسیون صورت می‌پذیرد. از آن جایی که این فرایند بسیار حساس به تغییرات دما می‌باشد، بنابراین می‌بایست دمای مواد ورودی راکتور هیدروژناسیون بنحوی مطلوب در جهت افزایش بازده تولید گاز اتیلن خالص خروجی، کنترل شود. از جمله مشکلات متداول این راکتور، تاخیر زمانی بسیار طولانی آن (در مقیاس ساعت) و رفتار غیرخطی آن می‌باشد. از اینرو، انتظار می‌رود با در نظر گرفتن شرایط انجام فرایند هیدروژناسیون استیلن، با طراحی کنترل کننده‌ای مناسب جهت کنترل دمای مواد ورودی راکتور هیدروژناسیون استیلن، واکنشی با کیفیت به همراه نرخ تولید مشخص از محصول مطلوب گاز اتیلن در شرایط اقتصادی بهینه، ایجاد شود [۲].
۱-۳- ضرورت و اهمیّت پژوهش
از آنجایی که با توجه با اهمیّت اتیلن، می‌دانیم که به عنوان خوراک برای واحدهای دیگر پتروشیمی استفاده می‌شود، بنابراین با افزایش بازده تولید گاز اتیلن خروجی از راکتور هیدروژناسیون، افزایش کیفیت مواد مورد استفاده در صنایع پتروشیمی را سبب می‌شود. از اینرو با تلاش در جهت افزایش بازده تولید اتیلن بوسیله‌ی طراحی کنترل کننده‌های مناسب بر روی راکتور هیدروژناسیون استیلن، می‌توانیم به این هدف فائق آییم. همچنین از دیگر موارد ضرورت این پژوهش، می‌توان به برداشتن یک گام مثبت در جهت بدست گرفتن کنترل فرآیندهای مهم صنعتی کشور به دست متخصصین ایرانی با بهره گرفتن از علوم نوین کنترلی، همچون منطق فازی اشاره نمود.
۱-۴- اهداف پژوهش
اهداف انجام پژوهش‌هایی از این قبیل، که در زمینه‌های کاربردی صنعتی انتخاب و انجام می‌پذیرند را می‌توان بصورت زیر خلاصه کرد.
به عنوان هدف علمی، می‌توان به بالا بردن سطح دانش محققین و متخصصین در زمینه طراحی و کنترل یک سیستم غیرخطی دارای تاخیر، مهم و پر کاربرد در صنایع کشور بر اساس منطق فازی اشاره کرد.
از لحاظ هدف کاربردی، می‌توان به بهبود و ارتقاء روش‌های کنترلی کلاسیک مرسوم مورد استفاده در فرآیندهای مهم هیدروژناسیون صنعتی موجود در پتروشیمی‌های کشور اشاره نمود.
پیشنهاد روش‌ کنترلی جدید، در راستای کاهش تلفات اتیلن و افزایش بازدهی محصولات راکتور هیدروژناسیون و همچنین در نظر گرفتن شرایط واقعی موجود در راکتور هیدروژناسیون، به جهت نزدیک‌تر شدن به شرایط واقعی کاری موجود در واحدهای پتروشیمی کشور.
طراحی کنترل کننده‌ای مدرن، که منجر به کاهش زمان پاسخ‌دهی سیستم‌های صنعتی دارای تاخیر بخصوص راکتور هیدروژناسیون استیلن و افزایش سرعت عمل در حذف اغتشاش ورودی به سیستم، بدون داشتن تلفات.
۱-۵- محدودیت‌های موجود در انجام پژوهش
همانطور که می‌دانیم راکتور هیدروژناسیون استیلن غیرخطی می‌باشد و بدلیل وجود پارامترهای متفاوت در واکنش هیدروژناسیون استیلن که در راکتور رخ می‌دهد، دارای پیچیده‌گی در مدل راکتور است. این امر سبب شده که نتوان به صورت روش‌های معمول، با جمع‌ آوری داده‌های ورودی و خروجی راکتور، مدل آن را شناسایی کرد. از اینرو همانطور که در فصل سوم به شرح کامل مدل‌سازی راکتور هیدروژناسیون پرداخته خواهد شد، می‌بایست مدل راکتور را از روی حل معادلات موازنه‌ی جرم و انرژی تقریب زد. این تقریب در مدل، سبب می‌شود که همواره نتوان به مدل دقیقی از راکتور جهت طراحی کنترل کننده دست یافت. این موضوع در نوع خود به عنوان یک محدودیت بزرگ در رسیدن به مدل دینامیکی راکتور و طراحی کنترل کننده تلقّی می‌گردد. همچنین از دیگر محدودیت‌های انجام این پژوهش، می‌توان به عدم دستیابی به اطلاعات دقیق راکتورهای شیمیایی موجود در صنعت به دلیل حفاظت اطلاعات، اشاره کرد.
۱-۶- روش انجام پژوهش
روش کار در این پژوهش به این صورت خواهد بود که ابتدا به بررسی کتب علمی مرجع، مقالات علمی و رساله‌های موجود در این زمینه پرداخته و سعی خواهد شد که رفتار دینامیکی حلقه باز راکتور هیدروژناسیون، بررسی گردد. سپس مدل مناسب انتخاب و با کمک برنامه­ی تخصصی MATLAB، تحلیل شده و به شبیه­سازی رفتار فرایند پرداخته شود. در ادامه کنترل کننده‌های مناسب طراحی شده و به سیستم اعمال گشته است. در پایان نیز پس از تحلیل نتایج بدست آمده در این پژوهش، به مقایسه آنها با نتایج حاصل از روش‌های استفاده شده در مطالعات گذشته پرداخته خواهد شد. شرح کامل روش انجام پژوهش بصورت زیر خواهد بود [۳۴-۱].
در این پژوهش، در فصل دوم به مطالعه مختصری از مفاهیم اولیه واکنش‌های شیمیایی و راکتورهای شیمیایی به سبب بدست آوردن دیدگاهی از مهندسی شیمی، پرداخته شده است. در فصل سوم نیز به عنوان بررسی موردی، با هدف آشنایی با رفتار دینامیکی راکتور فرایند هیدروژناسیون استیلن مورد استفاده در یکی از پتروشیمی‌های جنوب کشور، به توصیفی از فرایند هیدروژناسیون استیلن به همراه بررسی معادلات جرم و انرژی حاکم بر آن و مدل‌سازی راکتور این فرایند از روی تقریب حل معادلات موازنه‌ی جرم و انرژی اختصاص داده شده است. همچنین در این فصل به تاریخچه‌ای از مطالعات تاکنون انجام شده درباره‌ی فرایند هیدروژناسیون استیلن و مدل‌سازی آن در واحدهای الفین پتروشیمی‌ها، اشاره شده است. فصل چهارم نیز به بررسی تاریخچه‌ کنترل کننده‌های طراحی شده برای فرایند مورد نظر، به جهت دستیابی به بازدهی تولید بیشتر و کاهش تلفات محصول مطلوب گاز اتیلن که بوسیله‌ی هیدروژناسیون گاز استیلن تولید می‌شود، به طراحی کنترل کننده‌های این فرایند اختصاص داده شده که ابتدا به طراحی کنترل کننده‌‌های کلاسیک، از قبیل PI، IMC و پیش‌بین اسمیت و سپس به طراحی کنترل کننده‌ی فازی بصورت ترکیب با کنترل کننده‌های PI و پیش‌بین اسمیت، برای فرایند مورد نظر پرداخته خواهد شد. در نهایت، در فصل پنجم نیز با تحلیل نتایج بدست آمده از طراحی کنترل کننده‌های متفاوت و جمع‌بندی آن‌ها در یک جدول بر اساس معیارهای انتگرالی خطای هر یک از کنترل کننده‌های طراحی شده و همچنین زمان صعود و نشست پاسخ پله‌ی بدست آمده در هر طراحی، به نتیجه‌گیری درباره‌ی کنترل کننده‌ها و پیشنهاد مناسب‌ترین کنترل کننده برای راکتور فرایند هیدروژناسیون استیلن، اختصاص داده شده است. همچنین در ادامه‌ی فصل پنجم، با مقایسه مطالعات انجام شده پیشنهاداتی برای انجام پژوهش‌‌های آتی، ارائه شده است.
فصل دوم
واکنش شیمیایی و راکتور شیمیایی
۲-۱- مقدمه
برای بررسی صنایع شیمیایی، پتروشیمی و پالایشگاه‌ها، ابتدا می‌بایست با مفاهیم اولیه واکنش‌های شیمیایی و اجزای مورد استفاده در آن‌ها، آشنا شد. از آنجایی که در فصل سوم این پژوهش بطور کامل به مطالعه یکی از فرایندهای مهم در صنعت پتروشیمی پرداخته شده؛ از اینرو، در این فصل بطور مختصر به آشنایی با انواع واکنش‌های شیمیایی و انواع راکتورهای شیمیایی، پرداخته خواهد شد.
واکنش‌های شیمیایی از نظر نوع و سینتیک^[۶] گونه‌‌های زیادی را شامل می شوند، ولی چیزی که برای اهداف مهندس شیمی، در زمینه‌ی طراحی تجهیزات و طراحی سیستم کنترل مهم است، این است که واکنش‌های درون راکتورها، جزء کدام یک از دسته‌بندی واکنش‌ها می‌باشند. در ادامه، از آن جایی که برای تولید مواد شیمیایی با حجم بالا، معمولاً از راکتورهای پیوسته‌ی پلاگ استفاده می‌شود، توجه خود را بر روی این نوع راکتورها به جهت استفاده در فصل سوم به عنوان بررسی موردی، جلب می‌کنیم. راکتورهای پیوسته بطور مداوم کار می‌کنند. یعنی در حالت پایدار، واکنش کننده‌ها بطور مداوم وارد ظرف راکتور می‌شوند و محصول‌ها نیز بطور مداوم از آن خارج می‌گردند. مداوم بودن راکتورهای پیوسته در مقایسه با عمل دوره‌ای راکتورهای ناپیوسته موجب تولید بالاتر و بهره‌وری اقتصادی بیشتری می‌شود.
۲-۲- تعریف واکنش شیمیایی
واکنش شیمیایی به فرآیندی اطلاق می‌شود که در آن ساختار ذره‌های تشکیل دهنده‌ی مواد اولیه‌ی واکنش دچار تغییر می‌شوند؛ یعنی طی آن یک یا چند ماده شیمیایی به یک یا چند ماده شیمیایی دیگر تبدیل می‌گردد. همچنین مهندسی واکنش شیمیایی را می‌توان به عنوان یک فعالیت مهندسی در راستای شناخت واکنش‌های شیمیایی و بهره‌برداری مناسب از آن‌ها تعریف کرد که هدف اصلی آن طراحی و بهینه‌سازی و بهره‌‌برداری از راکتورهای شیمیایی است [۳].
۲-۳- انواع واکنش‌های شیمیایی
راه‌های متعددی برای تقسیم‌بندی واکنش‌های شیمیایی از نظر نوع و سینتیک وجود دارد و می‌توان آن‌ها را از دیدگاه متفاوتی تقسیم‌بندی کرد. اما تقسیم‌بندی که برای اهداف مهندسی شیمی در بحث فعل و انفعالات شیمیایی استفاده می‌شود، تقسیم‌بندی بر اساس فاز‌های موجود در واکنش می‌باشد. از این جهت آن‌ها را بطور کلی به دو دسته همگن^[۷] و غیرهمگن^[۸] تقسیم می‌نمایند. همچنین نوع دیگری از فعل و انفعالات شیمیایی را که در این تقسیم‌بندی باید مد نظر داشت، دو دسته‌ی واکنش‌های شیمیایی با کاتالیزور^[۹] و غیرکاتالیزور^[۱۰] می‌باشد [۴]. همچنین از دیدگاه طراحی تجهیزات و سیستم‌های کنترل فرایند نیز می‌توان واکنش‌های شیمیایی را از یکدیگر مجزا دانست، بدین صورت که واکنش درون راکتور جزء کدام دسته از واکنش‌های برگشت‌پذیر^[۱۱] یا برگشت‌ناپذیر^[۱۲]، پشت سرهم (واکنش شیمیایی سری)^[۱۳] یا همزمان (واکنش شیمیایی موازی)^[۱۴] و گرماگیر^[۱۵] یا گرمازا^[۱۶] می باشد[۱]. هر یک از واکنش‌های فوق در ادامه تعریف می‌شوند.
۲-۳-۱- واکنش‌های همگن و غیرهمگن
به واکنشی همگن اطلاق می‌گردد که مواد واکنش‌دهنده تنها در یک فاز ماده (جامد، مایع یا گاز) می‌باشند و با یکدیگر واکنش می‌دهند و به واکنشی غیرهمگن اطلاق می‌گردد که برای انجام آن مواد واکنش‌دهنده، حداقل در دو فاز از ماده می‌باشند و با یکدیگر واکنش می‌دهند [۴].
۲-۳-۲- واکنش‌های‌ کاتالیزوری و غیرکاتالیزوری
به واکنش‌هایی کاتالیزوری اطلاق می‌گردد که سرعت انجام آن‌ها در اثر حضور موادی که جزء ترکیب شونده‌ها و یا محصولات واکنش نیستند، تغییر می کند؛ غلظت این مواد خارجی که آن‌ها را کاتالیزور می‌نامند لازم نیست زیاد باشد و در واقع کاتالیزورها بصورت واسطه عمل می‌کنند. همچنین به واکنش‌هایی که کاتالیزور در آن نقشی ندارد، واکنش غیرکاتالیزوری اطلاق می‌گردد [۴].
۲-۳-۳- واکنش‌های برگشت‌پذیر و برگشت ناپذیر
به واکنش‌هایی برگشت‌پذیر اطلاق می‌گردد که در آن، هم تبدیل مواد اولیه به محصول و هم تبدیل محصول به مواد اولیه، یا به عبارت دیگر با تغییر شرایط، واکنش در جهت عکس پیشرفت می‌کند که بصورت نماد ریاضی با رابطه ۲-۱ نمایش می‌دهند.
(۲-۱)
همچنین به واکنشی که در آن عمل واکنش فقط در یک جهت می‌باشد، واکنش برگشت‌ناپذیر گویند. یعنی فقط در جهت تبدیل مواد اولیه به محصول است، که به صورت نماد ریاضی با رابطه ۲-۲ نمایش می‌دهند [۱].
(۲-۲)
۲-۳-۴- واکنش پشت ‌سر هم (سری) و موازی
به واکنشی پشت سر هم می‌گویند که مواد اولیه ابتدا به یک محصول میانی تبدیل شده و سپس محصول میانی به محصول اصلی تبدیل می‌شود که بصورت نماد ریاضی با رابطه ۲-۳ نمایش می‌دهند.
(۲-۳)
همچنین به واکنشی موازی اطلاق می‌گردد که مواد اولیه در آن بطور همزمان به دو نوع محصول تبدیل می‌شود، که یکی از این محصولات می‌تواند محصول مطلوب باشد و محصول دیگر می‌تواند محصول نامطلوب از این واکنش باشد که بصورت نماد ریاضی با رابطه ۲-۴ نمایش می‌دهند [۱].
(۲-۴)
۲-۳-۵- واکنش‌های گرماگیر و گرمازا